जथाभावी दोहनले विकराल समस्या निम्तिँदै मानव विकास

निगरानी ब्युरो/काठमाडोँ । हामीले रमाइलो गर्ने आधुनिक जीवनमा खननको इतिहास बुझ्न आवश्यक छ। पृथ्वी प्रणालीहरूले कहिलेकाहीं खानी गतिविधिहरू (पृथ्वीबाट प्राकृतिक स्रोतहरूको निकासी) बारे सोधपुछ प्राप्त गर्दछ। यी भाषा प्रायः खानीका वातावरणीय प्रभावहरू, परित्याग गरिएका खानीहरूको अवशिष्ट पारिस्थितिकीय प्रभावहरू, वा खानीका भू-प्राविधिक/भौगोलिक पक्षहरूका बारेमा हुन्छन्।

पहिलो खनन अर्थात खनिज प्रयासहरूमा औजारहरू बनाउनका लागि सबैभन्दा उपयुक्त ढुङ्गाहरू खोज्नु समावेश थियो। प्राथमिक ढुङ्गा औजारहरू लगभग २.६ मिलियन वर्ष पुरानो हो, होमो सेपियन्सको पनि पूर्वाग्रह हो। तसर्थ, यस समयले लगभग १.९ मिलियन वर्ष पहिले चट्टानहरू फ्याँकिएको हतियारको रूपमा प्रयोग गरेको ट्र्याक गर्दछ, चाँडै नै उत्कृष्ट काट्ने ढुङ्गा र ढुङ्गा औजारहरूको लागि खन्ने पछि।

जब होमोस सेपियन्सको विकास भयो र जनसंख्या बढ्यो, समुदायहरूले घुमन्ते जीवनशैलीलाई प्रतिस्थापन गर्न थाले। प्रारम्भिक जनजातिहरू खाना, पानी र आश्रयको प्राथमिक स्रोतहरू वरिपरि अवस्थित थिए। चाँडै, अन्य प्राकृतिक स्रोतहरूको स्थानले मानव बस्तीमा प्रभाव पार्न थाल्यो। खनन अर्थात खनिज सामग्रीहरू सम्भवतः पहिलो व्यापारिक सामग्रीहरू मध्ये थिए। केही जनजातिहरूले चेर्ट वा ओब्सिडियनमा नियमित पहुँच गरेको हुन सक्छ, तिनीहरूको तीखो किनारहरूको लागि उच्च मूल्यवान, अरूलाई भाँडा, कचौरा वा अन्य भाँडाहरू बनाउनको लागि उत्तम माटोको पहुँच भएको हुन सक्छ। प्रारम्भिक व्यापारको लागि आवश्यक थियो । मानिसहरूले अझ बढि संचार कौशल विकास गर्न र सभ्यताको आधार मान्न सकिन्छ।

खानीको इतिहास
प्राचीन खनन अर्थात खनिज
पुरातन औजार र टोकरी खानीको इतिहास

एक विशिष्ट खनिजको लागि सबैभन्दा प्रारम्भिक ज्ञात खानी दक्षिणी अफ्रिकाबाट कोइला हो । जुन ४०, हजार देखि २० हजार वर्ष पहिले काम गरेको देखिन्छ। तर, १०,००० देखि ७,००० वर्ष अगाडि बढी उन्नत सभ्यताहरूको विकास नभएसम्म खनन अर्थात खनिज महत्त्वपूर्ण उद्योग बन्न सकेन। प्रारम्भिक समयमा, केवल धातुहरू उपलब्ध थिए जुन प्रकृतिमा धातुको अवस्थामा पाइन्छ। सबैभन्दा प्रचुर मात्रामा तामा थियो। तर, सुन, चाँदी र पारा पनि भेटिए र मूल्यवान थिए। खनिज तथा खनिज सामग्रीहरूमा आँगोको प्रयोग एक प्राविधिक सफलता भयो र सभ्यताको महत्वपूर्ण प्रगतिहरू मध्ये एक साबित भयो। वास्तवमा, उत्खनन गरिएका तत्वहरूले तापको प्रयोगद्वारा आफूलाई परिवर्तन गरे। फलस्वरूप, माटोका भाँडाहरू एक सिजन भन्दा बढी टिक्नको लागि कडा भयो। विशेष गरी सान्दर्भिक, धातुहरू पग्लिन र वस्तुहरूमा गठन गर्न सकिन्छ।

सन् १८७२ तिर सामान्य खनन अर्थात खनिज ऐन सम्बन्धी विवादहरू हालका सम्म पनि कायम रहेको छ, जुन अझै पनि खानी गतिविधिहरू सम्बन्धी नियन्त्रक कानून हो। खानी र हाम्रो द्रुतरूपमा बढ्दो जनसंख्या बीचको द्वन्द्वलाई केन्द्रित गर्दछ। अधिकांश भागको लागि, यस्तो देखिन्छ ।

हामीले खानीको बारेमा सुनेका अधिकांश समाचारहरू नकारात्मक छन्। जे होस्, हाम्रो सभ्यता र जीवनस्तरमा उत्खनन कत्तिको महत्त्वपूर्ण छ भन्ने कुरा याद गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। हामीले खननको बारेमा हाम्रो वर्तमान धारणामा कसरी पुग्यौं भनेर प्रतिबिम्बित गर्न चाखलाग्दो छ किनभने, हाम्रो इतिहासको अधिकांश समयमा, खानीलाई अन्य गतिविधिहरू भन्दा प्राथमिकता दिइएको छ।

गल्ने विभिन्न सामग्रीहरूमा फायरिङको परिणामहरूको प्रयोग र अवलोकनको संयोजनमा माटोको भाँडा टेक्नोलोजीको विकासले गन्धन (अयस्कबाट धातुहरूको निकासी) को विकासको नेतृत्व गर्यो।

इजिप्टियन र सुमेरियनहरूले ६, हजार वर्ष पहिले अयस्कबाट सुन र चाँदी निकालेका थिए। नतिजाको रूपमा, यी धातुहरूको मूल्य हुन थाल्यो जुन मानिसहरू र संस्कृतिहरू बीच स्थानान्तरण योग्य थियो।

खानीको इतिहासमा लगभग ५ हजार,५ सय वर्ष पहिले, टिनको खोज आयो। टिन, तामासँग मिश्रित, कांस्य बनाइयो, पहिलो मिश्र धातु यसको घटक धातुहरु भन्दा कडा अन्य खनिज सामग्रीहरूको प्रयोगले गर्दा अर्को केही हजार वर्षहरूमा धातुको काम अघि बढ्यो । लगभग ४ हजार ५ सय वर्ष पहिले मृतसागर क्षेत्रबाट इजिप्टमा डामर निर्यात गरिएको थियो। यो पहिलो तेल व्यापार थियो? सुमेरियामा, धातुको सिक्का कानूनी निविदाको रूपमा जौलाई प्रतिस्थापन गर्न थाल्छ।

कोबाल्ट गिलास रंग गर्न प्रयोग गरिएको थियो।
इजिप्टका जहाजहरूले दक्षिणी अफ्रिकाबाट सुन आयात गरे ।

खनिज वरिपरि सभ्यताहरू विकास गर्दै

भू-मध्य सागरीय सभ्यताको विकास सँगै, खनन संसारको सबैभन्दा महत्वपूर्ण उद्योगहरू मध्ये एक बन्यो। चाँदीका खानीहरू (लौरियन माइन्स) बाट निकासीका कारण एथेन्स धनी भए। त्यसपछि स्पार्टाले चाँदीको खानीमाथिको नियन्त्रण खोसेपछि एथेन्सको पतन भयो। यस क्षेत्रमा काठको अभाव हुन थालेपछि मानिसहरूले ढुङ्गाका स्तम्भहरूद्वारा समर्थित शाफ्ट र ग्यालरीहरूको प्रणाली मार्फत उत्खनन गरे। थप रूपमा, यो ढुङ्गा स्तम्भहरू मध्ये एकबाट अयस्क निकाल्नको लागि मृत्युदण्ड थियो। रोमीहरू विस्तारित भए, आंशिक रूपमा, खानीहरूको खोजीमा। सभ्यताको बृद्धिलाई यसको सञ्चालनको वित्तपोषण गर्न थप र धेरै पैसा चाहिन्छ। सैन्य उपकरण बनाउन धातु चाहिन्छ। र, पूर्वाधारको आवश्यकताले सरकारको काम गर्न बाध्य बनायो।

युरोपको उदयको समयमा, सरकारहरूले खानीहरूलाई भूमि लिन र त्यहाँ पाइने खनिजहरूबाट लाभ उठाउने व्यापक अधिकार दिए। तैपनि, सरकारहरूले खानी अधिकार प्रदान गर्नको लागि भुक्तानको रूपमा खानीबाट प्राप्त राजस्वको एक अंश सधैं माग गर्थे।

फलस्वरूप, प्राकृतिक स्रोतको दोहन नगरी देशको विकास हुन सक्दैन भन्ने अनुभूति भयो। सभ्यताले दैनिक जीवनका आवश्यकताहरू निर्माण गर्न र राष्ट्रहरूको अर्थतन्त्रलाई कोष गर्न खनन सामग्रीको बढ्दो मात्रा चाहिन्छ।

नयाँ संसारबाट यस खनिज सम्पदाको आगमनले पुनर्जागरणलाई वित्त पोषण गर्‍यो। अन्ततः, नयाँ संसारमा देशहरूको सिर्जना र विस्तार, औद्योगिक युगको विकाससँगै, आज हामीसँग रहेको खानी उद्योगको पुस्ताको परिणाम हो।

खानी आज सन् १८७२ को सामान्य खनिज ऐन हाम्रो वर्तमान स्तरको सभ्यताको स्थापना र कायम राख्नको लागि अभिप्रेरित र सफल भयो। वास्तवमा, यदि मानिसहरूले प्रोस्पेक्टरहरू र खानीहरूलाई प्रोत्साहन दिनको लागि संरचना नबनाएका भए, हाम्रो जीवन सायद पूर्णतया फरक हुन्थ्यो। यो हाम्रो औद्योगिक शक्ति (खनन स्रोतहरूमा आधारित) थियो जसले धेरै युद्धहरू जित्न मद्दत गर्‍यो। यसले रेलमार्ग र राजमार्गहरू, पुलहरू र शहरहरू निर्माण गर्यो।

खानी स्रोतले हामीलाई भविष्यमा लैजान्छ। इलेक्ट्रोनिक्सको विकासले तामाको आवश्यकता मात्र बढाएको छ, मानवद्वारा प्रयोग गरिएको पहिलो धातु। हरित ऊर्जा स्रोतहरू (हावा, सौर्य, जियोथर्मल) को निर्माणलाई हल्का वजनको एल्युमिनियम र नयाँ अनुप्रयोगहरूको लागि आवश्यक विशेष मिश्रहरू प्रदान गर्न व्यापक खनन स्रोतहरू चाहिन्छ।

स्वदेशमा रहेको खनिज सम्पदाको अन्वेषण कार्य वाट खनिजजन्य उद्योगहरुको विकास गरी देशमा औद्योगिक उत्पादन तथा आर्थिक विकास गर्ने उद्देश्यले नेपाल सरकारवाट २०३३ (सन् १९७६) सालमा तत्कालिन खानी विभाग र भौगर्भिक सर्भेक्षण विभागलाई एकिकृत भई श्री उधोग मन्त्रालय अन्तरगत एक मात्र केन्द्रिय निकाय “खानी तथा भूगर्भ विभाग” नामाकरण गरी संचालनमा रहेको छ । नेपाल सरकार (मन्त्रीपरिषद्) को मिति २०७४-१२-१४ तथा २०७५/०१/०४ को निर्णय अनुसार स्वीकृत संघिय विभागीय संगठन संरचना वमोजिम महानिर्देशकको मातहतमा (क) भू–विज्ञान, (ख) खनिज सम्पदा र (ग) योजना, प्रशासनिक तथा प्राविधिक सेवा महाशाखा गरी ३ महाशाखा, तथा पेट्रोलियम अन्वेषण तथा प्रवर्द्धन केन्द्र, खनिज प्रवर्द्धन तथा प्रशोधन केन्द्र र राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्र गरी ३ केन्द्र तथा २५ शाखाहरु, भूकम्प मापन केन्द्र सुर्खेत (शाखा कार्यालय) तथा पेट्रेलियम अन्वेषण परियोजनाको व्यवस्था गरिएको छ ।

प्रकृति: भू–बैज्ञानिक तथा भूकम्पिय अध्ययन, भौगर्भिक सर्वेक्षण, खनिज अन्वेषण, पेट्रेलियम अन्वेषण, खनिज जन्य उद्योगको विकास, खनिज प्रशासन, खानी अनुगमन तथा निरिक्षण ।

(ख) विभागको काम, कर्तव्य र अधिकार

नेपाल सरकार कार्य विभाजन नियमावली, २०६९ मा तोकिएबमोजिम उद्योग, वाणिज्य तथा आपुर्ती मन्त्रालयको काम, कर्तव्य र अधिकारको बुँदा नं. २ र ३ मा खानी तथा भूगर्भ सम्बन्धी देहायको काम, कर्तव्य र अधिकारको प्रावधान निश्चित गरिएको छ :-

खानी तथा खनिज पदार्थ अन्वेषण सम्बन्धी नीति, योजना, कार्यान्वयन तथा नियमन ।

खानी तथा खनिज विकास विषयक अध्ययन, अन्वेषण तथा सर्वेक्षण ।

उपरोक्त काम, कर्तव्य र अधिकारको दायरालाई आत्मसात् गर्दै खानी तथा भूगर्भ विभागले सम्पादन गर्ने कार्यको आधारमा यस विभागको देहायको काम, कर्तव्य र अधिकार रहेको छ:-

भूवैज्ञानिक अध्ययन, अनुसन्धान, सर्वेक्षण ।

खानी तथा खनिज पदार्थ सम्बद्ध सरकारका नीति तथा योजनाको कार्यान्वयन एवम् नियमन ।
खानी तथा खनिजजन्य उद्योगहरु प्रवर्धन, सञ्चालन एवम् प्रवद्र्धनको पूर्वाधार निर्माण ।
देशमा उपलब्ध प्राकृतिक ग्याँस तथा पेट्रोलियम श्रोतको अध्ययन, अनुसन्धान, अन्वेषण, प्रवद्र्धन एवम् विकास ।
भूकम्पीय वस्तुगत तथ्याङ्क प्राप्तिका निमित्त तथा भूकम्पीय प्रकोप सम्बन्धमा नियमित अध्ययन, अनुसन्धान, अन्वेषणमा तदारुकता एवम् निरन्तरता ।
माथिका बुँदाहरुसँग प्रासङ्गिक भई विभागद्वारा गरिने अन्य आवश्यक कार्यहरु ।
विभागको उदेश्य
भू वैज्ञानिक अध्ययन तथा अनुसन्धान गरी देशको भौगर्भिक ज्ञानमा अभिवृद्धि गर्ने ।
खनिज सम्पदाहरुको अध्ययन, अन्वेषण, मूल्याङ्कन तथा प्रवर्धन गरी सो मा आधारित खनिज उद्योगहरुको विकास गरी आर्थिक विकासमा टेवा पु¥याउने ।
खानी तथा खनिज पदार्थको अध्ययन, अनुसंन्धानका लागि आवश्यक प्राविधिक सेवा उपलव्ध गराउने ।
खनिज भण्डारमा आधारित खानी तथा खनिज उद्योगहरुको प्रवर्धन, विकास, तथा सञ्चालन गर्न खानी तथा खनिज पदार्थ ऐन तथा नियमहरु तर्जुमा गरी लागु गर्ने ।
भूकम्पीय अध्ययन तथा अनुसन्धान, भूकम्प र भूकम्पीय प्रकोपको सहि निगरानी राख्ने ।
पेट्रोलियम तथा प्रा. ग्याँस हुन सक्ने संभावित क्षेत्रमा भौगर्भिक तथा भू–भौतिक अन्वेषण गरी पेट्रोलियमका भण्डारहरु पत्ता लगाई राष्ट्रियरअन्तराष्ट्रिय लगानीकर्तालाई पेट्रोलियम अन्वेषण एवं उत्पादन गर्न आकर्षण गर्ने ।

खानी उत्तखन्नमा जथाभावी दोहनले वातावरणमा समेत दोहन पुग्न गएको जानकारहरु बताउछन् । जस्को मध्य आज हामी चुनढुङ्गाको जथाभावी दोहनबारेमा हाम्रो निगरानी रहने छ ।

घट्ना नं. १

उदयपुरको कटारी क्षेत्रमा सिमेन्ट कारखानाले जथाभावी चुनढुङ्गा उत्खनन गर्दा यहाँका मानव बस्ती संकटमा परेका छन् । चुनढुङ्गाको जथाभावी दोहनले कटारी नगरपालिका– ८ स्थित सिरिसे र थलियाटारका बस्ती पुरै उठिबास हुने अवस्थामा पुगेका छन् ।

सिरहाका कारखाना रहेको सौर्य सिमेन्ट उद्योगले चुनढुंगा उत्खनन गर्दा अपनाउनु पर्ने मापदण्ड पुरा नगरेका कारण उदयपुरको कटारीमा बस्ती नै उठिबास हुने अवस्था आएको हो ।

चुनढुंगा निकाल्दा खेर जाने ढुंगा, माटो र बालुवाको व्यवस्थापन राम्रोसँग नगर्दा सिरिसे र थलियाटारका पीडित बनेका हुन् । कुनबेला माथिबाट ढुङ्गा झरेर किच्ने हो भन्ने डरले स्थानीय सुत्नसमेत सकेका छैनन । दिनहुँ चुनढुङ्गा निकाल्दा पानीका मुहान सुक्नुका साथै खेतीयोग्य जमिनसमेत बन्जर बन्दै गएका छन् ।

चुन ढुंगा निकाल्दा उडेको धुलोले ठूलो क्षेत्रफलमा वातावरणीय प्रभाव समेत पर्न थालेको छ । धुलोले जंगल समेत धुलाम्मे बनेका छन् भने घाँसपात समेत वस्तुभाउले खान छोडेका छन् । पानीका मूलहरु सुक्दा स्थानीयमा हाहाकार मच्चिएको छ ।

गाउँमा खेती किसानी गरेर बस्दै आएका सिरिसे र थलियाटारका स्थानीय अहिले खेतबारीमा लगाएको खेतीबाट उब्जनी नहुने र अलिअलि उब्जनी भएपनि धुलो मिसिएर कामै नलाग्ने समस्या हुने गरेको बताउँछन् ।

जंगलमा घाँस दाउरा गर्न जानसमेत डरलाग्दो भएको र गाईबाख्रा समेत ढुंगा झरेर मर्लान भन्ने त्रास हुने गरेको उनीहरुको गुनासो छ ।

वर्र्षायामको समस्या झन् विकराल हुने गरेको छ । खानीबाट निस्केको लेदो बगेर पानीका मुहान पुरिदिने, खेतबारीमा अन्नबाली पुरिदिने, कुलो पुरिदिने जस्ता समस्या हुने गरेको छ । चुनढुंगा उत्खननले मानवीय, वातावरणीय र सामाजिक समस्या मात्रै निम्त्याएको छैन । क्षमताभन्दा बढी भारका ढुवानीका साधन आवतजावत गर्दा कटारी बजार क्षेत्रका वासिन्दासमेत दिक्क भइरहेका छन् ।

चुनढुंगा बोकेर हुँइकिने गाडीले उडाउने धुलोले कटारी बजारका बस्तीसमेत ढाकिने गरेका छन् । त्यसमाथि निरन्तरको ध्वनी प्रदुषणले बालबालिकाको पठनपाठन समेत प्रभावित भएको छ । तीव्र गतिका ढुवानी गाडीहरुले बढाएको दूर्घटनाको त्रास आफ्नै ठाउँमा छ ।

कच्चा पदार्थ उत्खनन गर्ने क्षेत्रका बस्ती हटाउनुपर्ने र त्यस क्षेत्रमा अनिवार्य वृक्षारोपण गर्नु पर्ने मापदण्ड भए पनि यो उद्योगले कुनै पनि मापदण्ड पुरा गरेको छैन ।

मावन बस्ती तथा पर्यावरण जोगाउनका लागि स्थानीय सरकार र जिल्ला प्रशासनलाई पटक पटक आग्रह गर्दा पनि उनीहरु उल्टै उद्योगसँग मिलेर आफूहरुको आवाज नसुनेको गुनासो पनि स्थानीयको छ ।

जथाभावी चुनढुंगा उत्खननले युगौंदेखि बस्दै आएको सुन्दर शान्त गाउँले जीवन संकटमा परेको मात्रै छैन आफ्नो थातथलोमा बाँच्न र बस्न पाउने नागरिकको अधिकारको समेत हनन् भएको छ ।

घट्ना नं. २

हेटौँडा उपमहानगरपालिका–१५ मा सञ्चालित ऋद्दिसिद्दी सिमेन्ट उद्योगले सञ्चालन गर्दै आएका चुनढुङ्गा खानीका कारण स्थानीयवासी समस्या भोग्दै आएका छन् ।

सो उद्योगले मापदण्डविपरीत जथाभावीरुपमा चुनढुङ्गा खानी क्षेत्र उत्खनन गर्दा राक्सिराङ गाउँपालिकाका स्थानीय बासिन्दा सस्यामा परेका हुन् ।

चुनढुङ्गा उत्खनन कार्यले खानी क्षेत्रको आसपासको सडक बिग्रिने भत्किने, धुलो धुवाँ उड्ने, ध्वनि प्रदूषणलगायत वातावरणीय समस्याबाट स्थानीयवासी पीडित भएकाले उत्खनन कार्य तत्काल रोक्न स्थानीयवासीले माग गरेका छन् ।

सो गाउँपालिका–४ का वडाध्यक्ष सञ्जय कोइरालाले मकवानपुरका प्रमुख जिल्ला अधिकारी भरतमणि पाण्डेलाई आज एक ज्ञापनपत्र वुझाउँदै उत्खनन कार्य तत्काल रोक्न माग गरेका हुन् । सो उधोगको राक्सिराङ गाउँपालिका–४ मा चुनढुङ्गा खानी रहेको र चुनढुङ्गाका लागि मापदण्डविपरित उत्खनन गर्दा स्थानीयवासी समस्यामा परेकाले त्यस्ता कार्य तत्काल रोक्न माग गर्दै प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई पाँच बुँदै ज्ञापनपत्र बुझाएको उनले बताए ।

उनका अनुसार चुनढुङ्गा झिक्दा पन्छाएका अन्य ढुङ्गा, गिटी, माटो सर्वसाधारणको जग्गामा फाल्ने गरेका कारण पनि स्थानीयवासी समस्या भोग्न बाध्य भएका छन् । विशेषगरी सिमेन्ट उद्योगद्वारा सञ्चालित चुनढुङ्गा खानीका क्षेत्रमा दिनहुँ उत्खनन गर्दा हेवी मेसिन उपकरणको प्रयोग, टिपरको आवतजावत हुनेहुँदा सडक बिग्रिएकाले स्थानीयवासीमा समस्या हुँदै आएको छ ।

खानीमा उत्खनन गर्दा पाँच प्रतिशत चुनढुङ्गा निकाल्नका लागि ९५ प्रतिशत अरु ढुङ्गा, गिटी र माटो पन्छाएर बाहिर फाल्नुपर्ने हुन्छ । व्यवस्थितरुपमा उत्खनन कार्य नहुँदा समस्या बल्झिँदै गएको छ ।

ज्ञापनपत्रमा खानी क्षेत्रमा वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन नभएको, मनहरी–चैनपुर–रतुवा– खैराङ हुँदै कैलाश गाउँपालिकासम्म बाटो निर्माणका लागि आग्रह गरेअनुसार बाटो बनाउँदा त्यसको वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन नभएको, सामुदायिक वनका पदाधिकारीमाथि बाटोका विषयमा मुद्दा खेप्नुपरेको, विगतमा भएको सहमति र सम्झौता कार्यान्वयन नभएको तथा स्थानीयवासीबीच विवाद बढाएकालगायतका कारणले पनि उत्खनन कार्य तत्काल रोक्नुपर्ने ज्ञापनपत्रमा उल्लेख छ ।

यसका साथै खानी सञ्चालन गर्नुअघि स्थानीय बासिन्दा, व्यवसायी र सरोकावालाबीच पटकपटक भएको सम्झौता र सहमति कार्यान्वयन नहुँदा उत्खननकर्ता कम्पनी बानियाँ निर्माण सेवा र मोतिदान कन्स्ट्रक्सन प्रालीले स्थानीय व्यवसायीसँग समन्वय नगरी उल्टै प्रहरीप्रशासन लगाएर दुःख दिने कार्य गरेको आरोप वडाध्यक्ष कोइरालाको छ ।

सो उद्योगले व्यवस्थितरुपमा चुनढुङ्गा खानीको उत्खनन नगर्दा खानी आसपास क्षेत्रमा निस्कने धुलोका कारण एक दर्जन परिवारले गाउँ छाड्नुपर्ने अवस्था आएको स्थानीयवासीको भनाइ छ । घर नजिकै डोजर चल्न थालेपछि खानी आसपासका क्षेत्रबाट निस्कने धुलोका कारण घर धुलाम्य हुने अवस्था आएको उनीहरुको भनाइ छ ।

यसैबीच सो उद्योगले चुनढुङ्गा खानीलाई व्यवस्थित नगरी अनुमति पाएको भन्दा बाहिर गएर उत्खनन गर्दै आएको स्थानीय जनसरोकार मञ्च राक्सिराङ वडा नं ४ का गोपाल मोक्तानले बताए ।

जथाभावी उत्खनन तथा दोहनले त्यस क्षेत्रभन्दा बाहिर स्थानीयवासीको घर जग्गा रहेकाले समस्या भएको, खानेपानी मुहानमा समस्या भएको र स्थानीयवासीको स्वास्थ्यमा प्रतिकूल प्रभाव परिरहेको बताइएको छ । उनले अनुमति प्राप्त क्षेत्रमा मात्र काम गर्न र उद्योगबाट भएका क्षतिको क्षतिपूर्ति प्रदान गर्न माग गरे ।

उद्योगले सञ्चालनमा ल्याएका चुनढुङ्गा खानीका कारण स्थानीयवासीका समस्या देखा परेकाले उद्योगसँग समन्वय गरी समस्या समाधान गर्न पहल गरिने योजना रहेको प्रमुख जिल्ला अधिकारी पाण्डेले बताए । उद्योगले वर्षमा अर्बौं रकम नाफा कमाउने तर निजी स्वार्थका लागि गाउँलेलाई चपेटामा पारेर विस्थापित गर्न लागिएको भन्दै स्थानीयवासीले विरोध गरिरहेका छन् ।

यस सम्बन्धमा उच्च अदालत पाटन हेटौँडालेसमेत तोकिएको क्षेत्रभन्दा बाहिर गएर उत्खनन नगर्न आदेश जारी गरेको थियो । तरपनि सो आदेशको पालना नगरेको जनसरोकार मञ्च राक्सिराङ वडा नं ४ का मोक्तानले जानकारी दिए । उनले अदालतको फैसलाअनुसार उद्योगले अनुमति प्राप्तभन्दा बाहिर जथाभावी उत्खनन गरेको बताए ।

घट्ना नं. ३

पाल्पाको माथागढी गाउँपालिका-७, रहवासस्थित तानसेन सिमेन्ट उद्योगको पाल्पा सिमेन्ट चुनढुंगा खानी। खानी रहेको जग्गामा विवाद भए पनि कानून उल्लङ्घन गर्दै उत्खनन रोकिएको छैन भन्ने समाचार अझै रोकिएको छैन।

औद्योगिक लगानीमा निराशाका बीच नेपालमा पछिल्ला वर्षहरूमा सिमेन्ट उत्पादन एउटा त्यस्तो आकर्षक लगानीको क्षेत्र बनेको छ, जसको विस्तार द्रुत र अभूतपूर्व गतिमा भइरहेको छ।

निर्माण गतिविधिमा आएको तीव्रताले बढाएको सिमेन्टको माग थेग्न धनकुबेरहरूले सिमेन्ट उद्योगमा लगानी खन्याइरहेका छन्। बजारको सम्भावित मागको विस्तार, सरकारी सहुलियत तथा सिर्जना हुने लाभको अवसर देखेर देशभित्रका मात्रै होइन, विदेशी लगानीकर्ता पनि सिमेन्ट उत्पादनमा होमिएका छन्।

यसकै दृष्टान्त हो, मुलुकमा पहिलो सिमेन्ट उद्योगका रूपमा हिमाल सिमेन्ट स्थापना गरिएको पाँच दशकभित्र यस्ता उद्योगको सङ्ख्या ५५ नाघिसकेको छ। देशको मध्यपहाडका खानी खोतली निकालिने चुनढुङ्गा पेलेर यस्ता उद्योगहरूले बर्सेनि एक करोड टन हाराहारीमा सिमेन्ट उत्पादन गर्छन्।

मूल्य सर्वसाधारणले चुकाउनुपरेको छ। खानी तथा भूगर्भ विभागका अनुसार, आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा मात्रै देशको पहाडबाट कम्तीमा एक करोड १९ लाख ७३ हजार टन चुनढुङ्गा निकालियो। यसबाट उत्पादित सिमेन्टको अर्बौं रूपैयाँको बजार तीव्र गतिमा फैलिइरहेको छ, जसबाट लगानीकर्ताले आकर्षक मुनाफा सिर्जना गरेका छन्। यस्तो मुनाफाबाट अधिकांश उद्योगले तीन-चार वर्षभित्रै आफ्नो सम्पूर्ण लगानी उठाइसक्छन्।

तर, यस्तो लाभको न्यायोचित र समानुपातिक वितरण कसरी भइरहेको छ भन्ने प्रश्न अनुत्तरित छ। पहाड दोहन गरी निकालिने चुनढुङ्गामा आधारित उद्योगले सिर्जना गर्ने लाभ आम सर्वसाधारणको भागमा कसरी पुग्छ भन्ने प्रश्न पेचिलो गरी खडा भएको छ।

देशभरिका ४६ वटा खानी दोहन गरी निकालिएको चुनढुङ्गाबाट बन्ने सिमेन्टको मनग्य लाभ लगानीकर्ताको खल्तीमा पुग्दा आम सर्वसाधारण र सरकारको भागमा भने नाम मात्रैको लाभ जान्छ। बरु, यी उद्योगले सिर्जना गरेका वातावरणीय हानिको चर्को मूल्य सर्वसाधारणले चुकाउनुपरेको छ। यसले प्राकृतिक स्रोतको दोहन धनीलाई थप धनी बनाउनतिर मात्रै भइरहेको त छैन भन्ने प्रश्न उठाएको छ।

खानी तथा भूभर्ग विभागको तथ्याङ्क अनुसार, गत आर्थिक वर्षमा सरकारको खातामा यी उद्योगले पहाड खोतलेर चुनढुङ्गा निकाले बापतको रोयल्टी रु.७१ करोड ८४ लाख जम्मा गरे।

सिमेन्ट उत्पादनको प्रमुख कच्चा पदार्थ चुनढुङ्गाको रोयल्टी दर ‘कौडीको भाउ’ सरह तोकिएको छ, प्रति टन रु.६०। त्यसैले यसको दोहन गर्दा उठेको राजस्व देशको कुल वार्षिक राजस्वको अनुपातमा ०.०७ प्रतिशत जति मात्रै हुन्छ। तर, यसको कारोबार र लाभको परिणाम निकै ठूलो छ।

नेपाल सिमेन्ट उत्पादक सङ्घका अध्यक्ष ध्रुवराज थापाका अनुसार, नेपालमा सिमेन्टको वार्षिक कारोबार रु.१ खर्ब ५० अर्ब हाराहारीमा हुन्छ।

देशको ठूला सिमेन्ट उद्योगमध्ये एक सर्वोत्तम सिमेन्ट लिमिटेडका लगानीकर्ताले आर्थिक वर्ष २०७५/७६ मा सबै खर्च र कर कटाएर रु.१ अर्ब १७ करोड १७ लाख नाफा कमाए। पाल्पामा रहेको खानीबाट करीब तीन लाख ७१ हजार टन चुनढुङ्गा झिकेको यो कम्पनीले प्राकृतिक स्रोतको उत्खनन बापत खानी तथा भूगर्भ विभागलाई रोयल्टी बुझायो, जम्मा रु.२ करोड २२ लाख ८६ हजार। अर्थात्, कम्पनीका लगानीकर्ताले प्राकृतिक स्रोतको दोहनबाट एक वर्षमा गरेको कमाइको तुलनामा सरकारको खातामा रोयल्टी बापत १.९ प्रतिशत मात्रै पुग्यो।

अर्को ठूलो सिमेन्ट उद्योग शिवम् सिमेन्टले पनि आर्थिक वर्ष २०७६/७७ मा रु.१ अर्ब ५ करोड नाफा आफ्ना शेयरधनीलाई बाँड्यो। कुल रु.४ अर्ब ४० करोड चुक्ता पूँजी रहेको यो कम्पनीले सो वर्षको नाफाबाट कम्पनीमा लगानी गरेका शेयरधनीलाई २४.२१ प्रतिशत लाभांश वितरण गरेको थियो। तर, यो कम्पनीले सरकारलाई रोयल्टी बुझायो, जम्मा रु.२ करोड ५६ लाख मात्रै। अर्थात्, कम्पनीले कमाएको खुद नाफाको अनुपातमा २.४ प्रतिशत मात्रै प्राकृतिक स्रोत प्रयोगको रोयल्टी बापत सरकारलाई बुझायो।

पाइरहेको छ।आर्थिक वर्ष २०७७/७८ मा यो कम्पनीले रु.१ अर्ब ३९ करोड नाफा कमाएकोमा लगानीकर्तालाई २९ प्रतिशत लाभांश बाँडिएको छ।

यो परिमाणको लाभ कम्पनीमा लगानी गरेका सीमित लगानीकर्ताको खल्तीमा जाँदा आम सर्वसाधारण र प्राकृतिक स्रोत उपयोग बापत सरकारको हिस्सा भने न्यून छ।

शिवम्ले सिमेन्ट बनाउन प्रयोग गरिएको चुनढुङ्गा उपयोग गरे बापत सरकारलाई जम्मा रु.२ करोड ४९ लाख मात्र बुझाएको छ।

नेपालको मध्यपहाडी क्षेत्रमा पूर्वदेखि पश्चिमसम्मै चुनढुङ्गाको विशाल भण्डार फैलिएको छ। सिमेन्ट उत्पादक कम्पनीहरूले दर्जनौं पहाड खोतलेर निकालेको चुनढुङ्गाबाट क्लिङ्कर र सिमेन्ट बनाएर बेचिरहेका छन्। र, त्यसले स्वाभाविक रूपमा यो उद्योगमा लगानी गर्ने व्यवसायीलाई ठूलो लाभ पनि दिइरहेको छ। तर, यस्तो लाभको समानुपातिक वितरणका विषयमा भने छलफल भएकै छैन।

यो अनवीकरणीय प्राकृतिक स्रोत दोहन गरेर सिर्जना भएको लाभको असाध्यै सानो हिस्सा सरकारले रोयल्टीका रूपमा पाइरहेको छ।

खानी तथा भूगर्भ विभागका अनुसार, आर्थिक वर्ष २०७०/७१ देखि २०७७/७८ सम्मको आठ वर्षमा चुनढुङ्गाको रोयल्टी बापत सरकारले जम्मा रु.२ अर्ब ८४ करोड मात्रै पाएको छ। पहाड खोतल्दा हुने वातावरणीय असर सहित दीर्घकालीन क्षतिबाट प्रभावित हुने स्थानीयबासीका भागमा त लाभ पुगेकै छैन भन्दा हुन्छ।

सिमेन्ट उद्योग यसै पनि उच्च प्रदूषण गर्नेमा पर्छन्, जसले नजानिंदो गरी मानव स्वास्थ्यमा सङ्कट निम्त्याइरहेको छ। यसले सिमेन्ट कारखानाको नाममा प्राकृतिक स्रोतको अधिकांश लाभ सीमित समूहको हातमा गइरहेको र ठूलो समुदाय वातावरणीय असर भोग्ने हिस्सेदार मात्रै बनिरहेको देखाउँछ।

सिमेन्टको प्रयोग विना आधुनिक पूर्वाधार निर्माणको कल्पना सितिमिति हुँदैन। घरको जग हाल्न, सडक बनाउन, जलविद्युत् आयोजना बनाउन, कुलेसोमा पानी बगाएर खेततिर पठाउन, विद्यालय र अस्पताल भवन बनाउन, खानेपानीका मुहान निर्माण गर्न वा प्राकृतिक विपत्ति थेग्ने तटबन्ध बनाउन, आधुनिक विकासका हरेक संरचना बनाउन सिमेन्ट चाहिन्छ। सिमेन्टबाट बनेका संरचनाले शीत, पानी र घाम मात्र छेक्दैन, नदीको प्रवाह नै रोक्न सक्ने तागत हुन्छ।

घट्ना नं. ४

सिमेन्ट उद्योगहरुलाई दैनिक गरिने चुनढुङ्गाको निकासी प्रकृया गैरकानुनी र पारदर्शी नभएको भन्दै जिल्ला बन कार्यालय धादिङले जोगीमारा स्थित देशकै ठुलो अन्नपुर्ण क्वेरिज प्रालिलाई ढुङ्गा उत्खनन्नमा श्रावण १५, २०७३ मा रोक लगाएको थियो ।

विगत २ दशक देखि लगातार संचालित जोगीमाराको मौवाखोलामा रहेको सो खानी सयौं हेक्टरमा फैलिएको छ । सो चुनढुङ्गा खानीवाट अन्नपुर्ण क्वेरिजले हेटौंडा सिमेन्ट लगायत भैरहवा र नवलपरासीमा रहेका भारतीय सिमेन्ट कम्पनी अम्वे र रिलायन्सलाई वर्षातको समयमा वाहेक दैनिक २ देखि ३ सय टिप्पर चुनढुङ्गा निकासी गर्ने गरेको छ ।

प्रारम्भिक अध्ययनमा जिल्लाबाट ठूलो परिमाणमा चुनढुङ्गा निकासी गर्दा पनि कुनै सरकारी निकायले दैनिक निकासी लगत नराखेको र निकासी पुर्जी पनि नलिएको फेला पारेपछि आवश्यक छानविन गरी व्यवस्थित बनाउन हाललाई वन्द गरिएको त्तकालिन प्रमुख जिल्ला अधिकारी विस्वप्रकाश सुवेदीले जानकारी दिएका थिए ।

उहाँका अनुसार राष्ट्रिय वन क्षेत्रमा पर्ने कुनै पनि वस्तु उत्खनन् र निकासी गर्दा वन पैदावार अन्र्तगत जिल्ला वन कार्यालयको समेत निकासी पुर्जी लिनु पर्नेमा हाल सम्म सो प्रकृयामा नगई मनपरि गरेको पाईएको थियो ।

घट्ना नं. ५

झन्डै पाँच वर्षदेखि बन्द रहेको अर्घाखाँचीको नरपानीको चुनढुङ्गा उत्खननका लागि कम्पनीले गरेको प्रयास पुनः असफल भयो ।

उत्खनन कम्पनीले चुनढुङ्गा लैजान लिएका टिपरहरु रित्तो फर्किएका थिए । चार वर्षदेखि बन्द रहेको उत्खनन गर्न पाउनुपर्ने माग गर्दै प्रक्रिया सुरु गरेको थियो ।

कम्पनीले विगतमा गरेका सम्झौता कार्यान्वयन नगरेर जनतालाई धोका दिएको भन्दै उत्खनन कार्य रोक्न माग गर्दै स्थानीय बासिन्दा सङ्घर्षमा उत्रिएपछि उत्खनन कार्य पाँच वर्षदेखि बन्द भएको थियो ।

अहिले पछिल्लो समयमा आएर कम्पनीले आफूहरुले उत्खनन गरेको स्टक माल लैजानुपर्ने दाबी गर्दै आएको थियो । चुनढुङ्गा उत्खनन कार्य सदाका लागि बन्द गर्नुपर्ने माग गर्दै आन्दोलनमा उत्रिएका २१ जना स्थानीय बासिन्दालाई २०७३ असार ३१ गते शुक्रबार साँझ प्रहरीले पक्राउ गरेको थियो ।
उत्खननले नरपानीको सौन्दर्यता र पानीका मुहान सुकेको भन्दै आन्दोलनमा उत्रिएका स्थानीयवासीलाई हटाउन खोज्दा प्रहरी र स्थानीयवासीबीच तनाव उत्पन्न भएको थियो ।

खानी सदाका लागि बन्द हुनुपर्ने र पक्राउ गरेका स्थानीयवासीलाई बिनासर्त रिहाको माग गर्दै गोरुसिँगे–सन्धिखर्क सडकको बीचमा पर्ने नरपानीमा स्थानीयवासीले सडकमा ढुङ्गा राखेर र टायर बालेर चक्काजाम गरेका थिए । सन्धिखर्कबाट बाहिर जाने र बाहिरबाट सन्धिखर्क आउने गाडी बीचबाटोमै अलपत्र परेपछि उनीहरुलाई शुक्रबार राति नै रिहा गरिएको थियो ।

दिनभर पनि नरपानीको अवस्था तनावग्रस्त रहेको थियो । स्थानीयवासीले खानीबाट ढुङ्गा लैजान नदिने बताएपछि खानी उत्खनन गर्न आएका टिपरहरु फर्काएको त्तकालिन जिल्ला प्रहरी कार्यालय अर्घाखाँचीका प्रहरी निरीक्षक सुजनराज भण्डारीले बताए । स्थानीयवासीको मागअनुसार नै टिपर फर्किएका हुन् ।