शारदीय दुर्गापूजा बडादसैँ

परब्रह्मस्थानीय उपास्यका रूपमा देवी या पराशक्तिलाई ग्रहण गर्नु र देवी वा मातृशक्तिलाई विश्वब्रह्माण्डको एक मात्र परम कारण मान्दै उनलाई नित्य, शाश्वत तत्वका रूपमा उपासना गर्नु शक्ति उपासनाको मुख्य विशेषता हो । सर्वप्राचीन लिखित साहित्यका रूपमा ऋग्वेदमा सर्वप्रथम देवी वा शक्तिको उल्लेख पाइन्छ । ऋग्वेदका ऋचाहरूमा वर्णित देवीहरू कुनै निश्चित तत्वका रूपमा नभई प्रकृतिकै कुनै शान्त र सुन्दर रूपमा वर्णन गरिएको पाइन्छ । त्यसै क्रममा ऋग्वेदमा सरस्वतीलाई बल, ज्ञान, ऐश्वर्य र अन्न आदि प्रदान गर्ने देवीका रूपमा चित्रण गर्दै उनी सबैलाई पवित्र बनाउने देवी हुन् भनिएको छ । यिनी उत्तम बुद्धिले युक्त विद्वान् व्यक्तिहरूलाई ज्ञान प्रदान गर्दै तिनको यज्ञ, श्रेष्ठ कर्म र देवताको उपासनालाई धारण गर्दछिन् भनिएको छ (ऋग्वेद, १।२।३।१०–१२) । त्यसै गरी ऋग्वेदकै दशम मण्डलमा सरस्वतीको वर्णनको प्रसङ्गमा ज्ञानको प्रकाश दिने परम सुखदाता प्रभुको प्रार्थना गर्दै मानिस सरस्वतीलाई असीमित ज्ञानले सम्पन्न शक्तिका रूपमा स्वीकार्दछन् भनिएको छ (ऋग्वेद, १०।६१) । अथर्ववेदमा लोकहितकारी कार्य गर्दा शत्रुहरूको घातप्रतिघातद्वारा मनमा क्षोभ उत्पन्न हुने स्थितिमा आफ्नो ज्ञानमय एवं स्नेहमय लेपनद्वारा उक्त क्षोभरूपी घाउ निको पार्न देवी सरस्वतीसँग प्रार्थना गरिएको छ । (अथर्ववेद, ७।५७।१) । त्यसै गरी उषालाई ऋग्वेदमा समस्त विद्याले परिपूर्ण, दुःखदायी अज्ञानदेखि भिन्न, विविध प्रकारका ज्ञानलाई प्रकाशित गर्ने, पापलाई डढाउने एवं मनुष्य मात्रका लागि ज्ञानमार्गको प्रदर्शक देवीका रूपमा वर्णन गरिएको पाइन्छ । अदितिलाई ऋग्वेदमा समस्त प्राणी एवं जगत्रूपी प्रपञ्चकी जननी तथा संहारकर्ताका रूपमा वर्णन गरिएको छ । त्यसै गरी ऋग्वेदमा रात्रि, पृथिवी, इला, भारती, मही आदि देवीहरूको पनि चर्चा पाइन्छ । ब्राह्मण एवं आरण्यकग्रन्थहरूमा ब्रह्मको शक्तिका रूपमा गायत्री एवं सावित्रीको वर्णन पाइन्छ ।

तैत्तिरीयारण्यकमा दुर्गादेवीको विस्तृत वर्णन पाइन्छ, जहाँ दुःस्वप्ननाशिनी दुर्गादेवीसँग आफ्ना सम्पूर्ण पापको हरण गर्न प्रार्थना गरिएको छ (तैत्तिरीयारण्यक,१०।१) । त्यसै गरी ब्राह्मणग्रन्थहरूमा कुहु, राका, सिनीवाली आदि रात्रिदेवीहरूको पनि उल्लेख पाइन्छ । उपनिषद्हरूमा ब्रह्ममा अन्तर्निहित शक्तिलाई नै सम्पूर्ण जगत्रूपी प्रपञ्चको कारण मानिएको छ । एउटै ब्रह्म विभिन्न शक्तिको योगले विभिन्न रूपमा आभासित हुन्छ । उसका विभिन्न शक्तिमध्ये इच्छा, ज्ञान र क्रियारूप शक्ति प्रमुख मानिन्छन् । छान्दोग्योपनिषद्, ऐतरेयोपनिषद्, केनोपनिषद्, कठोपनिषद्, बह्वृचोपनिषद्, मैत्रेøयुपनिषद्, बृहज्ज्वालोपनिषद् आदि उपनिषद्हरूमा शक्तिका विविध रूप र महिमाको वर्णन एवं स्तुति गरिएका प्रसङ्ग पाइन्छन् । यसका अतिरिक्त त्रिपुरोपनिषद्, त्रिपुरातापिन्युपनिषद्, देव्युपनिषद्, भावनोपनिषद्, सरस्वतीरहस्योपनिषद्, सीतोपनिषद्, सौभाग्यलक्ष्म्युपनिषद् आदि शक्ति उपासनापरक उपनिषद्हरू छन् जसमा शक्तिका विविध रूप, तिनको महिमा र उपासनाको विशद् वर्णन पाइन्छ । महाभारत युगसम्म आइपुग्दा शक्तिलाई उमा, काली, विजया, कात्यायनी, चण्डी, दुर्गा, ललिता आदि देवीका रूपमा साकार उपासनाको परम्परा विकसित भइसकेको देखिन्छ । यसै पृष्ठभूमिमा विकसित भएको देवीउपासनाको परम्परामा शारदीय नवदुर्गा पूजा वा बडादसैँको नेपाली समाजमा ठुलो महत्व र प्रसिद्धि रहेको छ ।

आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि आरम्भ भएर नवमीका दिनसम्म दुर्गा भगवतीको पूजा आराधना गरी दशमीका दिन पूजा विसर्जन हुने दुर्गापूजाको महापर्वलाई नेपालमा बडादसैँ भनिन्छ । चैते दसैँका रूपमा परिचित चैत्र शुक्ल प्रतिपदादेखि आरम्भ भएर सोही पक्षको नवमीसम्म मनाइने वसन्त नवरात्रको तुलनामा शरद् ऋतुको यो नवरात्र सांस्कृतिक दृष्टिले विशेष महत्वको छ । शाक्त साधकमा प्रचलित तर अन्य साधारण व्यक्तिलाई त्यति जानकारी नभएको अन्य दुई वटा नवरात्रलाई गुप्त नवरात्र भनिन्छ । यी दुई गुप्त नवरात्र आषाढ शुक्ल प्रतिपदादेखि नवमीसम्म र माघ शुक्ल प्रतिपदादेखि नवमीसम्म पर्दछन् । यस लेखमा शरत्कालिक दुर्गापूजाका विषयमा चर्चा गरिएको छ ।