काठमाडौँ । खेलकुद कुनै राष्ट्रको मात्र मनोरञ्जन होइन, त्यसको स्वास्थ्य, शिक्षा र राष्ट्रिय पहिचानको आधार पनि हो। नेपालमा खेल प्रतिभा विकास अझै पनि प्रारम्भिक चरणमा छ, र यसको साँचो मूल्य केवल विद्यालय तहबाट राष्ट्रिय स्तरसम्म जोडिएमा मात्र पहिचान गर्न सकिन्छ।
विद्यालय स्तर नै खेलकुद विकासको आधारस्तम्भ हो। तर हाम्रो देशमा प्रायः विद्यालयहरूमा पर्याप्त खेलकूद सुविधा, प्रशिक्षक र प्रतियोगिता अभाव छ। प्रारम्भिक चरणमा सही प्रशिक्षण नपाएपछि प्रतिभाशाली खेलाडीहरू आफूमा रहेको क्षमता पहिचान गर्नै सक्दैनन्। विद्यालय खेलकुद कार्यक्रमलाई नियमित, संरचित र प्रतिस्पर्धात्मक बनाउन आवश्यक छ।
सिर्जना, अनुशासन र नेतृत्व क्षमता विकास गर्ने खेलकुदलाई राष्ट्रिय स्तरसम्म लैजान संरचनात्मक सहयोग पनि अपरिहार्य छ। विद्यालयबाट छनोट भएका खेलाडीहरूलाई क्षेत्रीय र राष्ट्रिय प्रतियोगितामा भाग लिन प्रोत्साहन र सहयोग गर्नुपर्छ। प्रशिक्षण, खेल सामग्री र पोषणमा लगानी गर्दा मात्र खेलाडीहरूको प्रदर्शन उच्च स्तरमा पुग्छ।
सरकारी नीतिहरू र निजी क्षेत्रको साझेदारीले यो यात्रा थप सहज बनाउन सक्छ। खेलकुद प्रतिष्ठान, संघ र क्लबहरूले विद्यालयस्तरका कार्यक्रमसँग मिलेर युवा प्रतिभाको पहिचान र विकासमा सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। यसले मात्र भविष्यमा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धा गर्ने योग्य खेलाडी उत्पादन गर्न सकिन्छ।
विद्यालयदेखि राष्ट्रिय स्तरसम्म खेल प्रतिभा विकास गर्नु भनेको केवल खेलाडी तयार गर्नु मात्र होइन, देशको भविष्य निर्माण, युवा समाजको विकास र राष्ट्रिय गौरवको स्थापनासम्म जोडिएको प्रक्रिया हो।
प्रारम्भिक विद्यालय स्तरमै खेलकुदले विद्यार्थीमा टीमवर्क, अनुशासन, सहिष्णुता, समय व्यवस्थापन र नेतृत्व क्षमता विकास गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। दैनिक खेल अभ्यासले शारीरिक तन्दुरुस्ती मात्र होइन, मानसिक दृढता, ध्यान र तनाव व्यवस्थापनमा पनि सहयोग पुर्याउँछ।
विद्यालयहरूले भलिबल, फुटबल, खो-खो, दौड, कुद-फाँद, पौडीजस्ता खेलहरूको अवसर उपलब्ध गराएर विद्यार्थीमा सामाजिक व्यवहार र चुनौती सामना गर्ने क्षमता विकास गर्न सक्छन्। मलाई लाग्छ, यस्ता प्रारम्भिक अनुभवले खेलाडीको जीवनभर उपयोगी गुणहरू
माध्यमिक विद्यालय स्तरमा विद्यार्थीले विभिन्न खेलमा भाग लिँदा प्रतिभाशाली खेलाडीहरूको पहिचान हुन्छ। जिल्लास्तर, प्रदेशस्तर, अन्तरविद्यालय र क्लब प्रतियोगिताहरूले विद्यार्थीमा प्रतिस्पर्धात्मक भावना विकास गर्छ।
मेरो दृष्टिकोणमा, प्रशिक्षक र खेल विज्ञाहरूले शारीरिक क्षमता, रणनीति, खेलकुद विज्ञान र मानसिक तयारी सिकाउनुपर्छ। उदाहरणका लागि, पारस खड्का विद्यालय स्तरबाट राष्ट्रिय क्रिकेट टीमसम्म पुगे भने, मीरा राई स्थानीय ट्रेल रनिङ प्रतियोगिताबाट विश्वस्तरमा प्रवेश गर्न सफल भइन्।
राष्ट्रिय स्तरमा प्रवेश
विद्यालय वा स्थानीय स्तरमा मेहनत र लगनशीलताले मात्र राष्ट्रिय स्तरको अवसर मिल्दैन। प्रत्येक क्षेत्र—खेलकुद, शिक्षा, विज्ञान वा सांस्कृतिकमा राष्ट्रिय स्तरमा प्रवेश गर्नु भनेको केवल प्रतिभा मात्र होइन, अनुशासन, योजना र निरन्तर तयारीको परिणाम हो।
राष्ट्रिय स्तरमा प्रवेश गर्दा चुनौतीहरू बढ्छन्। प्रतिस्पर्धा कडा हुन्छ, आवश्यक स्रोत र मार्गदर्शन सीमित हुन्छ। त्यसैले प्रारम्भिक चरणदेखि नै सुदृढ आधार तयार पार्नुपर्छ। विद्यालय, परिवार र स्थानीय समुदायको सहयोग अत्यावश्यक हुन्छ। प्रशिक्षण, अभ्यास, सुसंगठित प्रतियोगिता र मनोबल निर्माणले सफलता सुनिश्चित गर्छ।राष्ट्रिय खेल संघहरूले खेलाडी विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। मेरो विचारमा, Cricket Association of Nepal (CAN), All Nepal Football Association (ANFA), Nepal Taekwondo Association (NTA) र Nepal Athletics Association (NAA) जस्ता संघहरूले तालिम, प्रतियोगिता र संरचना उपलब्ध गराएर युवा प्रतिभा संचित गर्नुपर्छ।
Dasharath Stadium, TU Cricket Ground, Pokhara Stadium र Satdobato Swimming Complex जस्ता पूर्वाधारमा प्रशिक्षक र खेलकुद विज्ञानको तालिम उपलब्ध गराउनुपर्छ। Army, Police र APF Sports Clubsले खेलाडीको आवास, आहार, स्वास्थ्य र तालिमको सुविधा सुनिश्चित गर्नुपर्छ।
मेरो विचारमा, नेपाली खेलाडीलाई अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा पठाउँदा भाषा, संस्कृति, वातावरण, खाना र स्वास्थ्य व्यवस्थापन जस्ता चुनौतीहरू सामना गर्नुपर्छ। तर गौरिका सिंह १३ वर्षमै Rio Olympics प्रतिनिधित्व गर्न सफल भइन् भने मीरा राईले विश्वका प्रमुख ट्रेल रनिङ प्रतियोगितामा नेपाल प्रतिनिधित्व गरेकी छन्। यी उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि हाम्रो प्रतिभा विश्व स्तरमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम छ।
मेरो दृष्टिकोणमा, खेलकुदले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान र राष्ट्रिय गौरव बढाउँछ। SAARC र Asian Gamesमा पदकले देशको प्रतिष्ठा वृद्धि गर्छ। खेलकुदले पर्यटन, क्लब प्रतियोगिता, रोजगार सिर्जना गरेर आर्थिक प्रभाव पार्छ भने सामाजिक रूपमा अनुशासन, नेतृत्व, स्वास्थ्य र आत्मविश्वास विकास गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
नेपालमा खेलकुद विकासमा, चुनौती र अवसरहरू
खेलकुदले मात्र व्यक्तिको शारीरिक स्वास्थ्य सुधार गर्दैन, सामाजिक सद्भाव र नेतृत्व क्षमता पनि विकास गर्छ। तर नेपालमा खेलकुदको विकासलाई अझै ठूलो चुनौती खेल मैदान र पूर्वाधारको अभाव बनेको छ। धेरै विद्यालय, गाउँ र शहरमा आधारभूत मैदान, खेल सामग्री र प्रशिक्षण सुविधा नै पर्याप्त छैनन्।
युवा प्रतिभा पहिचान गर्न विद्यालय र स्थानीय स्तरमै खेलकुदको पहुँच हुनु जरुरी छ। तर खेल मैदानको अभावले नियमित अभ्यास, प्रतिस्पर्धा र प्रशिक्षणलाई प्रभावित पार्छ। शहरमा सीमित मैदान र गाउँमा अस्तित्वहीन पूर्वाधारले खेलाडीको सम्भावित क्षमता खुम्चिन्छ।
सिर्जना र प्रतिभा मात्र पर्याप्त छैन; सुसंगठित खेल पूर्वाधार र प्रशिक्षकको मार्गदर्शन आवश्यक छ। सरकारी निकाय र स्थानीय तहले खेलकुद विकासलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। निजी क्षेत्र र समुदायको सहयोगले पनि खेल मैदान निर्माण, खेल सामग्री उपलब्ध गराउने र प्रशिक्षण कार्यक्रम सञ्चालनमा सहयोग गर्न सक्छ।
प्रशिक्षक र खेल विज्ञान विशेषज्ञको अभाव
पालमा खेलकुदको विकासमा केवल मैदान र पूर्वाधारको कमी मात्रै बाधा होइन; प्रशिक्षक र खेल विज्ञान विशेषज्ञको अभावले पनि युवा प्रतिभाको पूर्ण विकासमा ठुलो प्रभाव पारिरहेको छ। खेलकुद केवल अभ्यास मात्र होइन, वैज्ञानिक दृष्टिकोण, रणनीति र सही प्रशिक्षण विधि मार्फत मात्रै उत्कृष्ट प्रदर्शन सम्भव हुन्छ।
धेरै विद्यालय र क्लबमा प्रशिक्षित कोचको कमी छ। प्रशिक्षक नभएपछि खेलाडीहरूले आधारभूत सीप सिक्न गाह्रो हुन्छ, प्रतिस्पर्धात्मक मानसिकता विकास हुँदैन, र चोटपटकबाट सुरक्षित रहन सक्ने ज्ञान पनि प्राप्त हुँदैन। खेल विज्ञान विशेषज्ञ (Sports Scientist) को भूमिका अझै महत्वपूर्ण छ । तिनीहरूले पोषण, शारीरिक तयारी, मानसिक प्रशिक्षण र चोट व्यवस्थापनमा सहयोग पुर्याउँछन्।
सरकारी निकाय, खेल संघ र निजी क्षेत्रले मिलेर प्रशिक्षक तालिम, खेल विज्ञान विशेषज्ञको नियुक्ति र नियमित कार्यशाला सञ्चालन गर्न आवश्यक छ। दीर्घकालीन रूपमा यसले मात्र विद्यालयदेखि राष्ट्रिय स्तरसम्म खेल प्रतिभाको उत्पादन सुनिश्चित गर्छ।
आर्थिक सहयोग र निजी क्षेत्रको कम सहभागिता
खेलकुदले व्यक्तिगत स्वास्थ्य, सामाजिक विकास र राष्ट्रिय पहिचानमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। तर नेपालमा खेलकुदको विकासमा आर्थिक सहयोगको कमी र निजी क्षेत्रको न्यून सहभागिता ठुलो चुनौती बनेको छ। सरकारी लगानी सीमित हुने कारणले धेरै खेल संघ, क्लब र प्रशिक्षण केन्द्र आवश्यक स्रोतबाट वञ्चित छन्।
निजी क्षेत्रले खेलकुदमा सक्रिय भूमिका खेल्दा मात्र दीर्घकालीन पूर्वाधार निर्माण, प्रशिक्षण सुविधा र प्रतियोगिता सञ्चालन सम्भव हुन्छ। धेरै प्रतिभाशाली युवा आर्थिक स्रोतको अभावका कारण प्रशिक्षण वा प्रतियोगितामा सहभागी हुन सक्दैनन्। खेलकुदमा लगानीलाई मात्र खर्च नभई दीर्घकालीन सामाजिक र राष्ट्रिय लाभको रूपमा हेर्नुपर्छ।
सरकारी निकाय र निजी क्षेत्रबीच साझेदारी बढाएर मात्र खेलकुदमा गुणस्तरीय पूर्वाधार, प्रशिक्षक र प्रशिक्षण कार्यक्रम सुनिश्चित गर्न सकिन्छ। प्रोत्साहन र लगानीले युवा खेलाडीहरूको क्षमता पहिचान र राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सफल बनाउने वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ।
अभिभावक र समाजमा खेलकुदको अपर्याप्त महत्व
खेलकुद केवल मनोरञ्जनको माध्यम मात्र होइन, शारीरिक स्वास्थ्य, अनुशासन, नेतृत्व क्षमता र सामाजिक सद्भाव विकास गर्ने अत्यन्त महत्वपूर्ण साधन हो। तर नेपालमा अभिभावक र समाजले खेलकुदलाई आवश्यक महत्व नदिँदा युवा प्रतिभा पर्याप्त रूपमा विकसित हुन पाएको छैन। धेरै अभिभावक पढाइमा मात्रै ध्यान केन्द्रित गर्छन् र खेलकुदलाई अनावश्यक समयव्यर्थ ठान्छन्।
खेलकुदले व्यक्तिगत स्वास्थ्य, सामाजिक विकास र राष्ट्रिय पहिचानमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। तर नेपालमा खेलकुदको विकासमा आर्थिक सहयोगको कमी र निजी क्षेत्रको न्यून सहभागिता ठुलो चुनौती बनेको छ। सरकारी लगानी सीमित हुने कारणले धेरै खेल संघ, क्लब र प्रशिक्षण केन्द्र आवश्यक स्रोतबाट वञ्चित छन्।
निजी क्षेत्रले खेलकुदमा सक्रिय भूमिका खेल्दा मात्र दीर्घकालीन पूर्वाधार निर्माण, प्रशिक्षण सुविधा र प्रतियोगिता सञ्चालन सम्भव हुन्छ। धेरै प्रतिभाशाली युवा आर्थिक स्रोतको अभावका कारण प्रशिक्षण वा प्रतियोगितामा सहभागी हुन सक्दैनन्। खेलकुदमा लगानीलाई मात्र खर्च नभई दीर्घकालीन सामाजिक र राष्ट्रिय लाभको रूपमा हेर्नुपर्छ।
सरकारी निकाय र निजी क्षेत्रबीच साझेदारी बढाएर मात्र खेलकुदमा गुणस्तरीय पूर्वाधार, प्रशिक्षक र प्रशिक्षण कार्यक्रम सुनिश्चित गर्न सकिन्छ। प्रोत्साहन र लगानीले युवा खेलाडीहरूको क्षमता पहिचान र राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सफल बनाउने वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ।
लेखक: मदन सिंह भाट नेपाली राष्ट्रिय खेलाडी हुन् ।
