काठमाडौँ । नेपालका युवा आज इतिहासको निर्णायक मोडमा छन्। देशको विकासको मेरुदण्ड युवा शक्ति हो। हिजोका क्रान्ति र आन्दोलनमा जसरी युवाहरू अग्रपंक्तिमा उभिए, आजको समय उनीहरूलाई ज्ञान, सीप र सिर्जनशीलतामार्फत समृद्धिको अभियन्ता बन्ने अवसर दिएको छ। शिक्षा, खेलकुद र उद्यमशीलता यी तीन आधारस्तम्भ हुन्, जसले जिम्मेवार युवा पुस्ता निर्माण गर्छ र समृद्ध समाजको जग बसाल्छ।
देशमा अवसरको कमी, वैदेशिक रोजगारीको आकर्षण र राजनीतिक अस्थिरताबीच पनि केही युवाहरू जिम्मेवार सोच, परिश्रम र नेतृत्वका माध्यमबाट नयाँ आशा बोकेर अघि बढिरहेका छन्। यस्तै धारणा व्यक्त गरेका छन् । राष्ट्रिय खेलाडी तथा उद्यमी मदन सिंह भाट, जसले आफ्नो अनुभव र दृष्टिकोणमार्फत शिक्षा, खेलकुद र उद्यमशीलताको त्रिकोणबाट समाज रूपान्तरणको सन्देश दिएका छन्। शिक्षा युवाको बौद्धिक विकासको आधार हो। आजको प्रतिस्पर्धी युगमा केवल डिग्री होइन, व्यवहारिक ज्ञान, अनुसन्धान र प्राविधिक दक्षता आवश्यक छन्। शिक्षाले युवालाई सोच्न, प्रश्न गर्न र नयाँ सिर्जना गर्न सक्षम बनाउँछ। त्यसैले शिक्षा प्रणालीले रोजगार दिने होइन, रोजगार सिर्जना गर्ने सोच विकास गर्नुपर्छ।
खेलकुदले अनुशासन, आत्मविश्वास र राष्ट्रप्रेम सिकाउँछ। खेलकुदमा संलग्न युवाले हार-जीतको भावना स्वीकार्न र सहकार्यको संस्कार सिक्छन्। नेपालका युवामा अपार खेलकुद क्षमता छ, तर त्यसलाई योजनाबद्ध रुपमा विकास गर्न आवश्यक लगानी र संरचना अझै कमजोर छन्। यदि खेललाई नीति–स्तरमै प्राथमिकता दिइयो भने, त्यसले राष्ट्रको प्रतिष्ठा बढाउने मात्र होइन, स्वस्थ र ऊर्जावान समाज निर्माण गर्नेछ।
उद्यमशीलताले युवालाई स्वावलम्बी र सिर्जनशील बनाउँछ। सानो–ठूलो व्यवसाय, स्टार्टअप, कृषि, पर्यटन वा प्रविधि हरेक क्षेत्रमा युवाको नवप्रयासले रोजगारी सिर्जना र अर्थतन्त्र सुदृढ गर्न सक्छ। राज्यले नीति, पूँजी र प्रविधिको पहुँच सजिलो बनाए युवाहरूले स्वदेशमै अवसर देख्न सक्छन्।
- युवाको देश, तर दिशाहीन अवस्था;
नेपाल युवा शक्तिको देश हो। कुल जनसंख्याको ठूलो हिस्सा युवा वर्गमा पर्दछ, जसले देशको ऊर्जा, सिर्जनशीलता र भविष्यको आशा प्रतिनिधित्व गर्छ। तर विडम्बना के छ भने, यही युवा वर्ग आज दिशाहीनता, निराशा र असुरक्षाको गर्तमा फस्दै गएको छ।शिक्षा पाए पनि रोजगार छैन, सीप सिके पनि अवसर छैन, सपना छन् तर मार्ग छैन—यही वर्तमान युवाको वास्तविकता हो। राज्यले युवालाई “देशको मेरुदण्ड” भने पनि, व्यवहारमा उनीहरूलाई उपेक्षित वर्गको रूपमा व्यवहार गरिँदै आएको छ। लाखौं युवा रोजगारीको खोजीमा विदेशिन बाध्य छन्, जसले देशभित्रको श्रम शक्ति र सृजनशीलता दुवै क्षीण बनाइरहेको छ।
राजनीतिक दलहरू युवालाई केवल नारामा सीमित गर्छन् । अभियानका पोस्टरमा, भाषणका उदाहरणमा, तर निर्णय र नीति निर्माणमा उनीहरूलाई ठाउँ दिँदैनन्। परिणामस्वरूप युवाहरूको असन्तुष्टि बढ्दै गएको छ, र त्यो असन्तुष्टि कहिलेकाहीँ गलत दिशातिर मोडिने जोखिम पनि देखिन्छ।
युवालाई दिशाहीन बन्न नदिन अब राज्य, समाज र परिवार सबैले जिम्मेवारी लिनुपर्छ। शिक्षामा सुधार, सीपमा लगानी, र स्वदेशमै अवसर सिर्जन गर्ने वातावरण बनाउनु आजको आवश्यकता हो। देशको हरेक नीति र योजनामा युवाको सहभागिता अनिवार्य हुनुपर्छ।
भाटका अनुसार, नेपालमा युवाको जनसंख्या लगभग ४० प्रतिशतभन्दा बढी छ, तर नीति र प्रणालीले अझै पनि युवालाई नेतृत्वमा ल्याउन सकेको छैन।“नेपाल युवाको देश हो, तर युवाले दिशाहीन महसुस गरिरहेका छन्,” उनले भने, “पढेलेखेका युवाले विदेशको टिकट खोज्दैछन्, जबकि देशभित्रै अपार सम्भावना छन्।” भाटले जोड दिए; शिक्षाबाट सीप, खेलकुदबाट अनुशासन र उद्यमशीलताबाट आत्मनिर्भरता सिकाउने हो भने नेपाललाई दिगो विकासको बाटोमा अघि बढाउन सकिन्छ।
- शिक्षा: प्रमाणपत्र होइन, व्यवहारिक सीपको खोज;
नेपालमा शिक्षालाई अझै पनि प्रमाणपत्र र डिग्रीको प्रतिस्पर्धा रूपमा लिइन्छ। विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मको हाम्रो प्रणाली कागजी उपलब्धिमा केन्द्रित छ, तर जीवन उपयोगी सीप र व्यवहारिक ज्ञानमा भने कमजोर छ। यही कारण, हजारौं विद्यार्थी ‘उच्च शिक्षित बेरोजगार’को सूचीमा थपिँदै गइरहेका छन्।
शिक्षाको मूल उद्देश्य व्यक्ति र समाजलाई सक्षम, स्वावलम्बी र जिम्मेवार बनाउनु हो। तर जब शिक्षाले केवल परीक्षा पास गर्ने र डिग्री लिनेजस्ता औपचारिकतामा सीमित रहन्छ, तब त्यसले समाजलाई परिवर्तन गर्न सक्दैन। व्यवहारिक सीप जस्तै प्राविधिक दक्षता, उद्यमशील सोच, समस्या समाधान गर्ने क्षमता र नवप्रवर्तन नै आधुनिक शिक्षाको आत्मा हुन्।
विकसित देशहरूले विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूमा प्रयोगात्मक शिक्षालाई प्राथमिकता दिएका छन्। विद्यार्थीले कक्षाकोठामा सिकेका कुरा प्रयोगशालामा, बजारमा र समुदायमा परीक्षण गर्न पाउँछन्। तर नेपालमा अझै पनि ‘रटन्ते शिक्षा’को संस्कृति हावी छ, जहाँ विद्यार्थीहरू सोच्नभन्दा सम्झन बाध्य छन्।
अब शिक्षाको पुनःपरिभाषा आवश्यक छ। विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूले उद्योग, कृषि, प्रविधि र सेवा क्षेत्रमा प्रत्यक्ष रूपमा जोडिने कार्यक्रम ल्याउनुपर्छ। ‘सीपयुक्त शिक्षा’लाई राष्ट्रिय नीति बनाइए मात्र युवाले देशभित्रै अवसर देख्न सक्छन्।
प्रमाणपत्रले ढोका खोल्दैन, सीपले अवसर सिर्जना गर्छ। आजको प्रतिस्पर्धी युगमा देशलाई चाहिएको हो—डिग्रीधारी होइन, सीपधारी पुस्ता। शिक्षाले जब व्यवहारिक सीप र सिर्जनशील सोच प्रदान गर्छ, तब मात्र त्यो शिक्षाले राष्ट्रको भविष्य उज्यालो बनाउन सक्छ। भाटका अनुसार, अहिलेको शिक्षाले केवल “पढ” भन्ने सन्देश दिन्छ, “बनाऊ” भन्ने प्रेरणा दिँदैन।
नेपालमा हजारौं विद्यार्थी विश्वविद्यालयबाट पास हुन्छन्, तर बजारमा काम गर्ने सीपको कमी छ। “शिक्षालाई रोजगारीको सन्दर्भमा मात्र होइन, सिर्जनाको दृष्टिमा हेर्नुपर्छ,” उनले भने, “पढाइले सोच बदल्ने र अवसर सिर्जना गर्ने हुनुपर्छ।”
भाटले विद्यालय र विश्वविद्यालय स्तरमा उद्यमशीलता, नेतृत्व र आर्थिक व्यवस्थापन सम्बन्धी विषयहरू अनिवार्य गर्न सुझाव दिएका छन्। “विद्यालयदेखि नै ‘कसरी आफ्नै रोजगार सिर्जना गर्ने’ भन्ने सोच राख्नुपर्छ,” उनी भन्छन्, “त्यसपछि मात्रै देशले सीपयुक्त युवा पाउँछ।”
- खेलकुद: राष्ट्र निर्माणको आधारभूत पाठशाला;
खेलकुद केवल मनोरञ्जन होइन, राष्ट्र निर्माणको गहिरो माध्यम हो। खेल मैदानले युवामा अनुशासन, आत्मविश्वास, नेतृत्व र देशप्रेम सिकाउँछ । ती गुण जुन कुनै पनि सफल र समृद्ध राष्ट्रका आधारभूत स्तम्भ हुन्। खेलकुदलाई विद्यालयदेखि राष्ट्रिय नीति स्तरसम्म प्राथमिकता दिन सक्ने देशले स्वस्थ, ऊर्जाशील र एकताबद्ध समाज निर्माण गर्न सक्छ। राष्ट्रिय खेलाडीका रूपमा लामो अनुभव बोकेका भाटका अनुसार, खेल केवल प्रतिस्पर्धा होइन । जीवनको पाठशाला हो। “खेलले मानिसलाई अनुशासन, समय व्यवस्थापन र हार्न नमान्ने साहस सिकाउँछ,” उनले भने, “यो गुण हरेक युवा भित्र हुनुपर्छ।”
नेपालमा खेलकुद प्रतिभा र उत्साहको कमी छैन। गाउँबस्तीदेखि विद्यालयसम्म युवा र बालबालिकामा खेलप्रतिको रुचि उच्च छ। तर चुनौती संरचना, लगानी र नीति–सहयोगको अभावमा छ। खेलाडीहरू व्यक्तिगत प्रयास र संघर्षका भरमा अघि बढ्न बाध्य छन्, जबकि राज्यको तर्फबाट दीर्घकालीन योजना र पूर्वाधार विकासमा कमजोरी स्पष्ट छ।
खेलकुदले राष्ट्रलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा परिचित गराउँछ। सन्दीप लामिछाने, दीपा कर्माचार्य वा गौरिका सिंहजस्ता खेलाडीहरूले विश्वमञ्चमा नेपालको नाम उज्यालो पारेका उदाहरण छन्। यस्ता उपलब्धिहरूले केवल पदक ल्याउँदैनन्, युवा पुस्तामा प्रेरणा र देशभक्तिको भावना जगाउँछन्।
विद्यालयस्तरमै खेललाई पाठ्यक्रमको महत्वपूर्ण अङ्ग बनाउनु जरुरी छ। खेलकुद शिक्षाले विद्यार्थीमा टीमवर्क, नेतृत्व र सहनशीलताको गुण विकास गर्छ। यिनै गुणले भविष्यका जिम्मेवार नागरिक र सक्षम नेता तयार गर्छन्। खेलकुद राष्ट्र निर्माणको आधारभूत पाठशाला हो। सरकार, विद्यालय र अभिभावक सबैले खेललाई विलासिता होइन, आवश्यकता ठान्नुपर्छ। जब देशका युवाले खेलमै अनुशासन, प्रतिस्पर्धा र देशप्रेम सिक्छन्, तब उनीहरू मैदानभित्र मात्र होइन, जीवनका हरेक क्षेत्रमा विजेता बन्छन्। उनले खेलकुदमा लगानी अभाव र राजनीतिक हस्तक्षेपका कारण खेल क्षेत्र कमजोर भएको उल्लेख गरे।
“राष्ट्रिय खेलाडीहरू सम्मान होइन, अस्तित्वका लागि संघर्ष गर्न बाध्य छन्,” भाटले भने, “राज्यले खेललाई राष्ट्रनिर्माणको साधनको रूपमा लिनुपर्छ।” भाटको सुझाव छ । हरेक विद्यालयमा Sports Period अनिवार्य बनाइयोस्, र स्थानीय सरकारहरूले Community Sports Infrastructure मा लगानी बढाओस्। “खेलकुदमा लगानी भनेको स्वस्थ, नेतृत्वक्षम र आत्मबलयुक्त युवा पुस्ता तयार पार्ने लगानी हो,” उनी भन्छन्।
- उद्यमशीलता: नेपालमै अवसर लुकेको छ;
नेपालका युवामा ऊर्जा, सिर्जनशीलता र संघर्ष गर्ने शक्ति प्रशस्त छ। तर विडम्बना यो हो कि ती शक्तिशाली हातहरू देशमै अवसर नदेखेर विदेशिन बाध्य छन्। लाखौं युवाहरू आफ्नो श्रम र सीप विदेशमा बेचिरहेका छन्, जबकि त्यही सीप र लगनले स्वदेशमै समृद्धिको बाटो खोल्न सक्छ। वास्तवमा, नेपालमै अवसर लुकेको छ — जरुरी छ, त्यसलाई देख्ने दृष्टिकोण र उद्यमशील सोच।
नेपालको कृषि, पर्यटन, सूचना प्रविधि, ऊर्जा र घरेलु उत्पादनजस्ता क्षेत्रमा विशाल सम्भावना छ। सानो लगानी र नवीन सोचले ठूलो परिवर्तन सम्भव छ। उदाहरणका रूपमा, पहाडी भेगमा जैविक खेती, गाउँमा होमस्टे पर्यटन, शहरी क्षेत्रमा स्टार्टअप प्रविधि व्यवसाय यी सबैले रोजगारी सिर्जना र आर्थिक आत्मनिर्भरता दुवै दिन सक्छन्।
उद्यमशीलता केवल व्यापार होइन, सोचाइको क्रान्ति हो।
यसले युवालाई ‘रोजगारी खोज्ने’ होइन, ‘रोजगारी सिर्जना गर्ने’ बनाउँछ। तर उद्यमशील वातावरण बनाउन राज्यको भूमिका पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ। सहुलियत ऋण, कर सुविधा, सीपमूलक तालिम र बजार पहुँच सुनिश्चित गरिए युवाले आफ्नो सपना स्वदेशमै साकार गर्न सक्छन्।
भाट उनको भनाइ अनुसार, नेपालमा व्यापारिक अवसर प्रशस्त छन् । केवल सोच परिवर्तन गर्नुपर्छ।“विदेशमा पसिना बगाएर पैसा पठाउने भन्दा, देशमै सिर्जना गरेर रोजगारी दिने सोच पाल्नुपर्छ,” उनी भन्छन्।कृषि, पर्यटन, सूचना प्रविधि, रियल एस्टेट र नवीकरणीय उर्जा क्षेत्रमा युवाले उद्यम सुरु गर्न सक्छन्।तर उनी भन्छन्, “युवा डराउँछन् ।
असफलता, पूँजीको कमी र सामाजिक आलोचनाबाट। तर असफलता नै सफलताको शिक्षक हो।”
नेपालका युवाले अब विदेशको आकर्षणभन्दा आफ्नै माटोमा सम्भावना खोज्नुपर्छ। असफलता उद्यमको हिस्सा हो .तर प्रयास कहिल्यै व्यर्थ हुँदैन। उद्यमशीलता नै आत्मनिर्भर राष्ट्रको मेरुदण्ड हो। जब युवाले आफ्नो सीप र सिर्जनशीलतालाई देशमै प्रयोग गर्छन्, तब वैदेशिक रोजगारीको विकल्प सिर्जना हुन्छ र अर्थतन्त्र मजबुत बन्छ। नेपालमा अवसर छ, त्यसलाई देख्न र प्रयोग गर्न केवल साहस र दृष्टि चाहिन्छ।
“जो सुरु गर्छ, ऊ नै सम्भावना हो।” भाटको सन्देश केवल विरोधको स्वर होइन, समाज र व्यवस्थामा देखिएको गहिरो पीडाको अभिव्यक्ति हो। उनका शब्दहरूले युवा पुस्ताको निराशा, नागरिकको अपेक्षा र प्रणालीप्रतिको असन्तुष्टि उजागर गर्छन्। जब राज्यले सुन्ने कान बन्द गर्छ र अन्याय संस्थागत हुन्छ, तब भाटजस्ता स्वरहरूले समाजलाई ऐना देखाउँछन्।
भाटको सन्देश स्पष्ट छ । परिवर्तनको बाटो जिम्मेवार नेतृत्व र जनचेतनाबाट मात्र सम्भव छ। आवाज उठाउनु केवल विद्रोह होइन, सुधारको माग हो। हरेक नागरिकले आफ्नो ठाउँबाट सत्य बोल्न र गलत विरुद्ध उभिन सक्ने वातावरण निर्माण गर्नु नै वास्तविक लोकतन्त्रको चिनारी हो।
समाज तब बलियो बन्छ जब आलोचना दबाइँदैन, बरु त्यसबाट सुधारको बाटो खोजिन्छ। भाटको सन्देशले यही आग्रह गर्छ । सत्ता वा शक्ति होइन, न्याय र पारदर्शिता नै राष्ट्रको बल हो। भाटको स्वर विद्रोह होइन, चेतावनी हो । यदि अन्याय र भ्रष्टाचारको जरो उखेलिएन भने, देशको भविष्य नै जोखिममा पर्न सक्छ। अब राज्यले आवाज दबाउने होइन, बुझ्ने र सम्बोधन गर्ने संस्कार विकास गर्नुपर्छ। किनकि सन्देश स्पष्ट छ । अब समय जिम्मेवारी लिने हो, बेवास्ता गर्ने होइन।
उनी राज्यलाई आग्रह गर्छन् Start-up नीति स्पष्ट पारौं, युवालाई कर–छूट, सीप तालिम र लगानी पहुँच दिऔं।निजी क्षेत्र र सरकार मिलेर युवाको उद्यमशीलता विस्तार गर्न सके देशको अर्थतन्त्र आत्मनिर्भर बन्न सक्छ।
- जिम्मेवार युवा र समाज निर्माण;
हरेक राष्ट्रको शक्ति, सम्भावना र भविष्य युवा पुस्तामा निहित हुन्छ। तर ती युवाहरू जिम्मेवार नबनेसम्म कुनै पनि समाज दीर्घकालीन प्रगतिको मार्गमा अघि बढ्न सक्दैन। जिम्मेवार युवा नै परिवर्तनको अग्रदूत, सुधारको वाहक र समृद्ध समाजको स्थायी जग हुन्।
आजका युवामा ऊर्जा र जोश प्रशस्त छ, तर त्यो ऊर्जा सकारात्मक दिशामा मोडिन जरुरी छ। जिम्मेवार युवाको चिनारी केवल विरोध वा असन्तुष्टि होइन, सचेत सहभागिता हो—समाज सुधारमा योगदान दिने, गलत प्रवृत्तिको विरोध गर्ने र सही मूल्य स्थापित गर्ने सामर्थ्य हो।
शिक्षा, अनुशासन र नैतिकताको संगमले जिम्मेवार युवा तयार गर्छ। देशभक्तिको भावना र सामूहिक सोचले ती युवालाई स्वार्थभन्दा माथि उठ्न सिकाउँछ। जब युवा समाजको समस्यालाई आफ्नै जिम्मेवारी ठान्छन्—चाहे त्यो भ्रष्टाचारविरुद्धको आवाज होस्, वातावरण संरक्षणको पहल होस् वा उद्यमशीलताको अभ्यास—त्यो समाज स्वतः अघि बढ्छ।
राज्यले पनि युवाको क्षमतालाई प्रयोग गर्न सक्षम नीति बनाउनुपर्छ। अवसर र विश्वास दिइने हो भने युवाले चमत्कार गर्न सक्छन्। जिम्मेवार युवाको साथमा समाजले न केवल स्थायित्व पाउँछ, बरु न्याय, समानता र समावेशिताको बाटोमा अघि बढ्छ। जिम्मेवार युवा नै समाजको आधार हुन्। जब युवा सजग, सचेत र समर्पित हुन्छन्, तब परिवर्तन अनिवार्य बन्छ। *समाज निर्माणको सुरुवात अरूबाट होइन, हरेक युवाको जिम्मेवारी बोधबाट हुन्छ।
भाटका अनुसार; परिवर्तनका सबै कुरा अन्ततः युवाको सोचमा टेकेको हुन्छ।“अनलाइनमा विरोध गर्नु सजिलो छ, व्यवहारमा जिम्मेवारी लिन गाह्रो,” उनी भन्छन्।“देशलाई आलोचना गर्नुको साटो, हरेक युवाले आफ्नो क्षेत्रमा सानो तर जिम्मेवार कदम चाल्नुपर्छ।”उनले खेलकुद, पढाइ र व्यवसाय तीनै क्षेत्रमा सन्तुलन राख्ने युवालाई राष्ट्रको मेरुदण्ड मानेका छन्।“जिम्मेवार युवा भनेको आत्मनिर्भर, अनुशासित र सृजनशील युवा हो,” भाटले जोड दिए ।
निष्कर्ष: सोच परिवर्तन नै देश परिवर्तनको सुरुवात देश बदल्ने सपना हरेक नागरिकको हुन्छ, तर त्यो सपना पूरा हुने यात्रा सोच परिवर्तनबाट सुरु हुन्छ। संरचना, नीति र नेतृत्व बदल्नुअघि सोच बदल्नु आवश्यक छ। जब नागरिकले जिम्मेवारी, इमानदारी र सकारात्मक दृष्टिकोणलाई आत्मसात् गर्छ, तब देश स्वतः परिवर्तनको दिशामा अघि बढ्छ।
परिवर्तन कुनै चमत्कार होइन । यो चेतना, अनुशासन र सामूहिक प्रयत्नको परिणाम हो। हरेक व्यक्तिले “देशले मलाई के दियो?” भन्दा “म देशका लागि के गर्न सक्छु?” भन्ने सोच अपनायो भने देशको दिशा स्वाभाविक रूपमा बद्लिन्छ।
हाम्रो समाजमा परिवर्तनको चाहना धेरै छ, तर अभ्यास कम। हामीले सोचमा सुधार ल्याउन सकेनौं भने, हरेक नारा, योजना र आन्दोलन क्षणिक मात्र ठहरिन्छ। त्यसैले, देश बदल्ने पहिलो र सबैभन्दा महत्वपूर्ण कदम हो—आफ्नो सोच बदल्नु। जब सोच सकारात्मक, जिम्मेवार र दूरदर्शी हुन्छ, तब देशको भविष्य पनि उज्यालो हुन्छ।साँचो परिवर्तन शासनमा होइन, चेतनामा सुरु हुन्छ।
✍ लेखक: मदन भाट राष्ट्रिय खेलाडी हुन् ।
