काठमाडौँ । तिहार, दीपावली वा दियो–प्रज्वलनको पर्वसँगै पटका पड्काउने चलन पनि जोडिएको छ। आज यो प्रथा विश्वका धेरै देशमा देखिन्छ, तर यसको इतिहास निकै पुरानो र रोचक छ।
अमेरिकामा चार जुलाईमा स्वतन्त्रता दिवस मनाउँदा देशभर आतसबाजी गरिन्छ। क्यानडामा १ जुलाईमा आतसबाजी हुन्छ, फ्रान्समा १४ जुलाईमा 'ब्यास्टील डे' मा परेडपछि आतसबाजी गरिन्छ।
इतिहासअनुसार पटका (Fireworks) को उत्पत्तिको श्रेय चीनलाई दिइन्छ। इतिहासका जानकार डा टोनियो एन्ड्रेडले आफ्नो पुस्तक 'द गन पाउडर एज'मा लेखेका छन्- गन पाउडरको आविष्कार चीनमा भएको थियो। उनीहरूले लगत्तै त्यसलाई सेनाका लागि हतियारका रूपमा यसको उपयोग सुरु गरे।
करिब दुई हजार वर्षअघि, चिनियाँहरूले दुष्ट आत्मालाई भगाउन र शुभ संकेतको रूपमा आवाज निकाल्ने विधि खोज्दा उनीहरूले बारुद (gunpowder) आविष्कार गरेका थिए।
प्रारम्भिक बारुद सल्फर, काठको कोइला र पोटासियम नाइट्रेट (saltpeter) मिसाएर तयार पारिन्थ्यो। यही मिश्रण बाँसको खोक्रो भित्र राखी आगो बाल्दा ठूलो आवाज गर्थ्यो । यही नै पहिलो पटका मानिन्छ।
यस परम्पराले धार्मिक र सांस्कृतिक स्वरूप पायो। ताङ वंश (Tang Dynasty) र सङ वंश (Song Dynasty) कालमा पटका विशेष समारोह र उत्सवमा प्रयोग हुन थाले। त्यसपछि व्यापारी र यात्रुहरू मार्फत यो चलन भारत, अरब र युरोपसम्म फैलियो। भारतमा पनि दीपावलीको पर्वसँग पटका जोडिनु यही चिनियाँ प्रभावको परिणाम हो।
्नेपालमा पटका पड्काउने चलन अपेक्षाकृत नयाँ हो। पुराना पुस्ताले दीपावलीमा दियो बाल्ने र घर आँगन सजाउने परम्परा मात्र पालन गर्थे। तर पछिल्ला केही दशकमा, विशेषगरी भारत र चीनबाट आयातित पटकाले हाम्रो तिहार संस्कृतिमा पनि स्थान पायो।
तर, आज यो परम्परा मौलिकभन्दा बढी व्यावसायिक र जोखिमपूर्ण बन्दै गएको छ। अनियन्त्रित पटका पड्काउँदा बालबालिका घाइते हुने, आगलागी हुने र वातावरणमा प्रदूषण फैलने समस्या बढ्दै गएको छ।
आजको आधुनिक संसारमा पटका उत्सव र खुशीको प्रतीक बनेका छन्। तिहार, दीपावली वा नयाँ वर्षजस्ता पर्वहरूमा पटका पड्काउने परम्परा लगभग विश्वव्यापी बनिसकेको छ। तर यसको सुरुआत कहाँबाट र किन भयो भन्ने विषयमा फर्केर हेर्दा यसको इतिहास निकै रोचक छ।
- पटकाको सुरुआत कहाँबाट भयो?
पटकाको सुरुआत चीनबाट भएको मानिन्छ। करिब दुई हजार वर्षअघि, चिनियाँ वैज्ञानिक र साधकहरूले संयोगवश बारुद (Gunpowder)को खोज गरेका थिए। सल्फर, काठको कोइला र पोटासियम नाइट्रेट मिसाएर बनेको यो मिश्रण आगोमा बाल्दा ठूलो आवाज र चमक उत्पन्न हुन्थ्यो। त्यसै बेलादेखि मानिसहरूले यसलाई दुष्ट आत्मा भगाउने उपाय र शुभ संकेतका रूपमा प्रयोग गर्न थाले।
डिज्नीले हरेक वर्ष करिब ५ करोड डलर पटकामा खर्च गर्ने बताइन्छ। उसले संसारका धेरै ठाउँमा बनाएको थीम पार्कमा हर रात गरिने आतसबाजीमा यो प्रयोग गर्ने गर्छ।
गिनीज वर्ल्ड रेकर्ड्सका अनुसार अहिलेसम्मको सबभन्दा ठूलो आतसबाजी प्रदर्शन २०१६ मा नयाँ वर्षको स्वागतक्रममा फिलिपिन्सको चर्च अफ क्राइस्टमा भएको थियो। त्यसबेला एक घण्टाभन्दा केही ज्यादा समयमा कुल ८,१०,९०४ वटा पटका छोडिएको बताइन्छ।
आश्चर्यजनकरूपमा पूरै प्रदर्शनको दौरान लगातार पानी परिरह्यो तर आतसबाजी रोकिएन बरु निकै शानदार देखियो।
तिहार वा दीपावलीजस्ता उज्यालोका पर्वमा बजारमा पटका, फुलबत्ती र विविध रंगीन सामग्रीको चहलपहल अत्यधिक हुन्छ। विशेषगरी तिहार नजिकिँदै गर्दा पटका किन्ने र पड्काउने होड चलेको देखिन्छ। तर प्रश्न उठ्छ — सबभन्दा धेरै पटका किन्नेहरू को हुन् ?
अध्ययन र बजार तथ्याङ्कले देखाउँछ कि बालबालिका र युवा पुस्ता नै सबैभन्दा बढी पटका किन्ने समूह हुन्। उनीहरूका लागि पटका केवल रमाइलोको साधन होइन, पर्वको अभिन्न हिस्सा बनिसकेको छ।
सामाजिक सञ्जाल र भिडियो सामग्रीमा रमाइलो क्षण प्रदर्शन गर्ने प्रवृत्तिले पनि यस चलनलाई अझ तीव्र बनाएको छ।त्यसपछि व्यापारी वर्ग पनि ठूलो ग्राहक समूह हो। उनीहरूले होटल, पसल वा कार्यक्रम स्थल सजाउन फुलबत्ती र फायरवर्क्सको प्रयोग गर्छन्। यसरी निजी मनोरञ्जन मात्र होइन, व्यवसायिक प्रयोजनमा पनि पटका प्रयोग बढ्दै गएको छ।
तर, यस चमक र आवाजको संसारभित्र जोखिम र खर्च दुवै उच्च छन्। आयातित पटका महँगा मात्र होइनन्, अवैध रूपमा भित्रिने पटका अझ खतरनाक हुन्छन्। विस्फोट, आगलागी र प्रदूषणको खतरा अत्यधिक हुन्छ।
नेपालमा पछिल्ला वर्षमा सरकारले प्रतिबन्ध लगाउने प्रयास गरे पनि नियन्त्रणमा चुनौती देखिएको छ। बजार र सीमाक्षेत्रहरूमा पटका सजिलै उपलब्ध हुने भएकाले यसको खरिद घट्ने होइन, उल्टै बढ्ने क्रम जारी छ।
