निगरानी ब्यूरो । सुदूरपश्चिम प्रदेशका विद्यालयहरूमा शिक्षण–सिकाइको अवस्था पछिल्ला वर्षहरूमा चिन्ताजनक रूपमा कमजोर देखिएको छ।
शिक्षण (Teaching) भन्ने शब्दले शिक्षकले विद्यार्थीलाई ज्ञान, सीप र मूल्यहरू प्रदान गर्ने प्रक्रिया जनाउँछ। शिक्षकले पाठ योजना बनाउने, पठन–पाठन सामग्री प्रयोग गर्ने, र विद्यार्थीलाई सिक्न प्रेरित गर्ने काम गर्छन्। यसमा शिक्षकको भूमिका “मार्गदर्शक” वा “सहयोगी”को हुन्छ।
सिकाइ (Learning) भनेको विद्यार्थीले नयाँ ज्ञान, सीप र व्यवहार आत्मसात् गर्ने प्रक्रिया हो। यो केवल कक्षाकोठामा होइन, अनुभव, अभ्यास र अवलोकनबाट पनि हुन्छ। सिकाइ सक्रिय प्रक्रिया हो, जसमा विद्यार्थी स्वयंले खोज, सोच र प्रयोग गरेर बुझाइ बनाउँछ।
शिक्षा विकास निर्देशनालय डोटीले सार्वजनिक गरेको प्रतिवेदनका अनुसार प्रदेशका नौवटै जिल्लामा विद्यार्थीको सिकाइ उपलब्धि अपेक्षाकृत न्यून रहेको छ। विशेषगरी माध्यमिक तहदेखि एसईईसम्मका नतिजाले शिक्षाको गुणस्तरप्रति गम्भीर प्रश्न उठाएका छन्।
यसको प्रमुख कारण शिक्षण–सिकाइ प्रक्रियामा निरन्तरता र प्रभावकारीता नहुनु हो। ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रका विद्यालयमा शिक्षकको अभाव, आवश्यक तालिम र प्राविधिक स्रोतको कमी, र अभिभावकको कम सहभागिता शिक्षाको कमजोर पक्षका रूपमा देखिन्छन्। शिक्षामा लगानी भए पनि त्यसको प्रतिफल सिकाइ उपलब्धिमा देखिन सकेको छैन।
प्रदेशका धेरै विद्यालयहरूमा विद्यार्थी उपस्थित दर कम छ भने नियमित मूल्याङ्कन प्रणाली पनि कमजोर छ। विद्यार्थीलाई पुस्तकको ज्ञानभन्दा व्यवहारिक सिकाइमा जोड दिन नसक्दा उनीहरूको क्षमता विकास सीमित बनेको छ। साथै, शैक्षिक निरीक्षण प्रणाली कमजोर हुँदा विद्यालयहरूमा गुणस्तरमूलक शिक्षा सुनिश्चित गर्न कठिन भइरहेको छ।
अब समय आएको छ । प्रदेश सरकार र स्थानीय तहले शिक्षाको गुणस्तर सुधारलाई पहिलो प्राथमिकतामा राखून्। शिक्षक तालीम, विद्यालय अनुगमन, र सिकाइ सुधार कार्यक्रमलाई परिणाममुखी बनाउनु अत्यावश्यक छ। बालबालिकाको भविष्य शिक्षासँग जोडिएको हुँदा यस क्षेत्रलाई उपेक्षा गर्नु प्रदेशको विकासलाई पछि धकेल्ने काम हुनेछ।
सुदूरपश्चिमको शिक्षण–सिकाइ प्रणालीलाई पुनर्जीवित गर्न सबै तहका सरकार, विद्यालय र समुदायको सामूहिक प्रयास अपरिहार्य छ। शिक्षा सुधार नै प्रदेशको समृद्धिको आधार हो।
शिक्षाको यो संकट केवल शिक्षक वा विद्यार्थीको कमजोरी होइन । यो सम्पूर्ण शिक्षा प्रणालीकै समस्या हो।
ग्रामीण र दुर्गम क्षेत्रका विद्यालयहरूमा योग्य र स्थायी शिक्षकको अभाव, शिक्षण सामाग्रीको कमी, र नियमित अनुगमन नहुनु प्रमुख चुनौतीहरू हुन्। साथै, विद्यालयमा विद्यार्थीको उपस्थित दर कम हुनु, पढाइमा व्यवहारिकता अभाव हुनु, र अभिभावकहरूको सीमित संलग्नताले पनि सिकाइ सुधारमा अवरोध पुर्याएको छ।
अर्कोतर्फ, शिक्षण विधि अझै परम्परागत ढाँचामा सीमित छ। विद्यार्थी–केन्द्रित सिकाइ, प्रविधि–मैत्री कक्षा, र जीवन उपयोगी सीपमूलक शिक्षा जस्ता अभ्यासहरू धेरै ठाउँमा लागू हुन सकेका छैनन्। विद्यालयमा सिकाइ वातावरण सिर्जना गर्न शिक्षकमात्र होइन, समुदाय र स्थानीय सरकारको पनि सक्रिय भूमिका आवश्यक छ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशको शिक्षामा लगानी बढ्दै गएको छ, तर त्यसको परिणाम सिकाइमा देखिएको छैन। त्यसैले अब “कति खर्च भयो” भन्दा “कति सिकाइ सुधार भयो” भन्ने मापन प्रणाली विकास गर्नुपर्छ। शिक्षक तालीम, अनुगमन, विद्यार्थी मूल्याङ्कन र शैक्षिक अनुसन्धानलाई प्राथमिकतामा राखी सुधारका कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नु जरुरी छ।
प्रदेश सरकार, स्थानीय तह, विद्यालय व्यवस्थापन समिति र समुदाय सबैले मिलेर शिक्षा प्रणालीमा परिणाममुखी सुधार ल्याउन सके मात्र सुदूरपश्चिमका बालबालिकाले गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्न सक्नेछन्। सिकाइ सुधार कुनै एक पक्षको जिम्मेवारी होइन । यो सामूहिक प्रतिबद्धताको विषय हो।
सुदूरपश्चिमको शिक्षा प्रणाली अहिले संकटमा छ, तर यही संकटले सुधारको अवसर पनि बोकेको छ। अब आवश्यक छ; नीतिगत स्पष्टता, व्यवहारिक कार्यक्रम र दीर्घकालीन प्रतिबद्धता। गुणस्तरीय शिक्षा सुनिश्चित गर्नु नै प्रदेशको उज्ज्वल भविष्य निर्माणको पहिलो सर्त हो।
