स्थानीय सरोकार/ झापा । झापामा पसेका १५ जंगली हात्ती फेरि मोरङतिर फर्किएपछि स्थानीय बासिन्दाले सास फेर्ने मौका पाएझैँ देखिए पनि समस्या अन्त्य भएको होइन। हात्तीहरूको बस्तीमै बारम्बार प्रवेश हुनु केवल सुरक्षा चुनौती मात्र होइन, मानव–वन्यजन्तु सहअस्तित्वकै असफल संकेतसमेत हो। स्थानीय तहले माइकिङ गर्दै सर्वसाधारणलाई सतर्क रहन आग्रह गर्नु सही कदम भए पनि दीर्घकालीन समाधान भने यस्तै तात्कालिक प्रतिक्रियाबाट सम्भव हुँदैन।
झापा आइपुगेको हात्तीको एउटा समूह रतुवामाई जंगल क्षेत्रबाट मोरङतिरै फर्किएको डिभिजन वन कार्यालयले जनाएको छ । कार्यालयका प्रमुख भरतबाबु श्रेष्ठका अनुसार मोरङबाट आइतबार करिब ३० वटा हात्तीको बथान झापा हुँदै भारत फर्किने क्रममा शिवसताक्षी नगरपालिकास्थित पूर्वपश्चिम राजमार्गनजिक रतुवामाई वृक्षरोपण जंगलमा आइपुगेको थियो । बथानमा हात्तीका थुप्रै छावा पनि थिए ।
“तीमध्ये १५ वटा हात्तीको झुण्ड सोमबार मोरङतिरै फर्किएको खबर प्राप्त भएको छ”, डिभिजन वन कार्यालयका प्रमुख श्रेष्ठले भने, “हामी निरन्तर निगरानीमा छौँ । रतुवामाई आइपुगेको हात्तीको बथान छिन्नभिन्न भएर कोही मोरङतिरै फर्किए र बाँकी झापातिरै अलमलिएका छन् ।”
मोरङको सुन्दरहरैँचास्थित कानेपोखरी जंगल क्षेत्रबाट आइतबार लावालस्करसहित पूर्व लागेको हात्तीको बथानले झापाको बाहुनडाँगी गौडा हुँदै भारतको पश्चिम बंगालतिर फर्किने बाटो पछ्याएको अनुमान गरिएको थियो । दिनभरि स्थानीय जंगलमा विश्राम गर्ने ती हात्तीहरू रात परेपछि मात्र हिँड्थे । तर, सोमबार दिनभरि ती हात्ती झापाको शिवसताक्षीस्थित रतुवामाई र दमकको हम्सेदुम्से सामुदायिक वनमा विश्राममा रहेको श्रेष्ठको भनाइ छ ।
दुई वर्षअघि ५० देखि ६० को संख्यामा हात्तीको ठूलो बथान बाहुनडाँगीको प्रसाद गौडा हुँदै नेपाल प्रवेश गरेको थियो । तीमध्ये अधिकतम ३० वटा हात्ती डेढ महिना नेपाल विचरणपछि भारततर्फ फर्किएका थिए । अरु हात्ती भने मोरङ र सुनसरीको वन क्षेत्रमा बसेका थिए ।
हात्तीको बथान मोरङबाट झापातिर आइरहेको खबर प्राप्त भएपछि डिभिजन वन कार्यालय र स्थानीय पालिकाले जनधनको क्षति नहोस् भनेर व्यापक सुरक्षा सतर्कता अपनाएका छन् । वन कार्यालयले गस्ती टोली परिचालन गरी सर्वसाधारणलाई सावधानी अपनाउन माइकिङसमेत गरेको थियो ।
- वन्यजन्तुको सडक किन धारो–मानव बस्तीमा प्रभाव
तराई क्षेत्रमा वन आवरण घट्दै गइरहेका कारण हात्तीहरू आफ्नो परम्परागत मार्ग छोडेर जनघनत्व बढ्दो बस्ती र खेतीयोग्य जमिनमा छिर्न बाध्य छन्। खाद्यान्नको सजिलो उपलब्धता र सुरक्षित मार्गको अभावले उनीहरूलाई मानव बस्तीमै धकेलिरहेको देखिन्छ। यसले हात्ती र मानिस दुवैको सुरक्षालाई खतरा पुर्याइरहेको छ। कहिले किसानको बाली नष्ट हुन्छ, कहिले मानवीय क्षति हुन्छ ।यसले समस्या केवल ‘वन्यजन्तुको आक्रमण’ होइन, मानव विकास र प्रकृति संरक्षणबीचको असन्तुलन हो भन्ने देखाउँछ।
- स्थानीय प्रशासनको तात्कालिक प्रतिक्रिया: आवश्यक तर अपर्याप्त
सर्वसाधारणलाई घरबाहिर ननिस्कन, भीड नराख्न, रातमा सतर्क रहन माइकिङ गरिएको छ। यो समयअनुकूल र आवश्यक कदम हो। तर हात्तीको झुन्ड वर्षेनी झापा, मोरङ, सुनसरी हुँदै सारापार सर्दैनन् भन्ने कुनै ग्यारेन्टी छैन। त्यसैले प्रशासनको भूमिका संकट क्षणमै सीमित नहुनु जरुरी हुन्छ। लगातार निगरानी, रात्रीमुनि गस्ती, सम्भावित प्रवेश मार्ग पहिचान तथा समुदायस्तरीय प्रतिक्रिया समूह आवश्यक हुन्छन्।
- दीर्घकालीन समाधान: विज्ञ–समुदाय–सुरक्षाको त्रिपक्षीय मोडेल
वन्यजन्तुको सुरक्षित मार्ग (Elephant Corridor) बनाउने दीर्घकालीन योजना अब ढिला गर्नु हुँदैन। विद्युतीय बार, स्मार्ट अलर्ट सिस्टम र मुभमेन्ट सेन्सर जस्ता प्रविधिको प्रयोगले जोखिम घटाउन सकिन्छ।समुदायलाई प्रशिक्षण हात्ती आएको बेला कसरी प्रतिक्रिया दिने, कुन व्यवहारले जोखिम बढाउँछ—बारे जनचेतना अब अनिवार्य भइसकेको छ। बाली क्षतिपूर्ति व्यवस्था छिटो र पारदर्शी बनाए स्थानीयले सहयोगी भूमिका खेल्न सजिलो हुन्छ।
- सहअस्तित्वको नैतिक र पर्यावरणीय पक्ष
हात्तीहरू शत्रु होइनन्; उनीहरूको विचलन मानव क्रियाकलापकै प्रतिफल हो। विकास योजनाहरू सडक, उद्योग, बसोबास बनाउँदा प्रकृतिको जैविक मार्गलाई ध्यान नदिँदा अहिलेको जस्तो अवस्थाको सिर्जना भएको हो। हाथ्तीहरूको झुन्डलाई तड्पाउँदै खदेड्नु समाधान बन्न सक्दैन, बरु प्राकृतिक स्थानान्तरण र सुरक्षित मार्ग सुनिश्चित गर्नु नै दिगो उपाय हो।
मोरङतिर फर्किएका १५ हात्तीले आज झापालाई राहत दिएको होला, तर यो समस्या फेरि दोहोरिन नदिन के गर्ने भन्ने प्रश्न अझै अनुत्तरित छ। संकट–व्यवस्थापनले मात्र समाधान हुँदैन; संरचनागत, दीर्घकालीन र वैज्ञानिक दृष्टिकोण आवश्यक छ। मानव र हात्ती दुवै सुरक्षित रहने वातावरण सिर्जना गर्नु प्रदेश १ तथा संघीय सरकार दुवैको दायित्व हो ।किनकि, सहअस्तित्व नटिके प्रकृतिले अन्ततः मानिसलाई नै चुनौती दिन्छ।
